Khuami nan sin ah thawntha bia chimnak can ka ngeih caah lunglawmhnak tampi ka ngei ko. Can a ka petu Pastor Cung Bik le khuami hna nan dihlak cung ah lunglawmhnak chim cawk lo ka ngei. Tu zing Thawngtha kan in hrawm dingmi cu: “ Hawikomhnak”( Fellowship) ti a si lai.
Bible relding: Hebrew 10:25, I John 1:3, Exodus 20:24
Atlangpi: “Hawikomhnak” kan duhnak cu Fellowship biafang te hi a si.
Hawikomhnak biafang hi phun (2) in kan then lai,
Pathian he hawikomhnak
Minung hawi he hawikomhnak
Hawikomhnak biafang hi a phunphun in zoh le hmuh kawh a si nain kei nih cun Bible nih a chimmi chirlhchan in ka van langhter ve. Hawikomhnak a sullam cu, pakhat le pakhat kha thinlungkhat, (spirit) ruahnak khat(soul) in nun hrawmti tinak khi a si ko.(Lamkaltu 4:32) rel ding.
Pathian nih minung hi zeiruang ah dah a kan ser hnga ti ah na ruah??????ruahchann ak umlo cun a kan ser bal lai lo.
Pathian bia ah kan hmuhmi cu, “Annih cu keimah mi an si I keimah sunparnak tetu ding ah ka sermi an si “ a ti”.(Isaiah 43:7)
-Salm” Bawipa nih atuahmi thil kha a ra lai ding chan caah tial tuah u, cuticun a chuak rih lomi nih amah kha an thatthat khawh lai.” A ti ve.
-Pathian nih minung a kan ser chan cu, Amah Pathian he hawikomh ding ah le a sermi thil vialte hna uk ding le zohkhenh ding ah a kan sermi kan si.
“Cun Pathian nih cun, “ atu cu minung kan ser cang hna lai; kanmah mui an keng lai I kanmah he kan I lo lai” nga si hna seh, va si hna she, inn zuat satil si hna she, ramlak I a ummi saram a hme he angan he si hna she an uk dih hna lai” tiah a ti. Cu ti cun Pathia nnih minung cu amah mui lo in a sermi minung cu Pathian mui in an ser hna.( Genesis 1:26-27).
Pathian nih Adam cu Amah he hawikomh ding in a sermi a si nain Lucifer (Satan) pa nih tukforhnak ruang ah Pathian he hawikomhnak kha a cat Pathian he hawikomhnak an ngei ko ti lo. Cu cu Pathian bia Nawlngeihlo ruang ah a si. Pathian nih
Adam he fawikhomh ding in Eden dum chungah cun a ra than I Adam cu a Pathian he hawi komh cu a ti cang I a zamtak( Gen.3:9) rel ding.
Nang le kei zong Pathian nih a kan ser chan cu a mah Pathian he hawikomh ding ah ser kan si nain Satan pa nih kan mit ka hleh I, sualforhnak ah kan tla ve. Pathian he hawikomhnak kan ngeih kawhlonak a ruang cu kan chung naute sual ruang ah a si. Kan zoh ve ko nain kan hmu kho tawn lo cucu phentu kan ngeih ruang ah a si. Pathian nih a tlaumi nang le kei amah le hawikomhthan ding in a luan ciami kum 2000 ah A fapa ngeih chun Krih Jesuh kan sin ah kan pek than cang. Hawi dawt ….. Pathian he hawi komhnak na ngei cang maw???... nangmah dinfelnak ruang ah si lo in Krih thawng in Pathian he luat te in hawikhomhnak kan ngei kho cang. Hawi Dawt Pathian he hawikomhnak na ngeih khawh rih lo ahcun, zeidah dawn tu na ngeih rih.. ruah ding ngei a si. Pathian cu na sin ah mithmuh lo in an umpi peng ko khah. Nangmah nih nan chawnh le chawnh lo a si ko lai.
-“Vawlei in biaktheng pakhat ka caah nan ser lai I cu cungah cun khangh thawinak le hawikomhnak thawinak ca I nan hmanmi nan caw le nan tuu hna khan an khangh hna lai…….Exodus 20:24)
Biaktheng cu Pathian le minung hna hawikomhnak ding caah tuahmi a si cu hmun cu hmun tiang a si.
Cu hmun thiang ahcun Pathian le kan nih tonnak le hawikomhnak ding cu a si. Cu hmun thiang cu nang le kei “kan thinlung” hi a si. Na thinlung ha thurmi kha Krih nih an thian ter cang khah, hawi dawt philh hlah law… sual ah kir than ti lo ding… Tahcunhnak bia, “thong tla pakhat cu biacheihtu nih na luat cang ati hnu hnu ahcun, zeitluk a sualnak angan hmanh ah luat a si ko cang. Cu ve bang in kan nih zong Satan tan pa kuat in Krih nih luatnak a kan pek cang ih…. Na rian cu zumh le cohlan thiam ka a si lai. Ka luat rih bal lai lo ti in thong ah Satan pa thong ah thu peng sual hlah mu…. Atu lio cu ka rian a tamtuk ve Pathian he hawikomhnak ka ngei manh lo ti sual lai cih mu. Zeitik can poah ah biak le chawnh kawhmi Pathian na ngei khah philh sual hlah.
“Mipa pakhat nawlngaih lo ruang ah mi tampi kha misual I ser an si bantuk in mipa khat nawlngaih ruang ah mi tampi cu miding ah ser an si lai”(Rom 5:19, cun Rom 5:12 zong rak rel chih te mu)
Sual nau te na pawimi kha Satan fa te a si le ka sual lo, ti awk zong a tha hrim lo, kan chung ah a ummi a si caah Satan fa te, sual fa te cu a cawlcang theo ko. Sual cu I phaw lem hlah mu… a ruang cu sualfa na si le sualnak na tuahmi cu na rian na tlinh “ kawi holh cun natavoun na chi” ti nak a si ko cuh.
Cu ve bang cun, atu cu Krih pek na si cang I Krihfa na si cang, Krih nih luatnak an pek cangmi kha na zumh le na cohlan kha a biapi lai. Na cohlan duh ve hoi lo ahcun, Satan pa thong ah (eternal Hell) ah tan a fawi te cu Krih nih a ra in ka khamh ve duh lo ti hlah law, Krih nih an khamhnak a sau tuk cang…. Na cohlan cu nangmah rian a si khah…. Chim duhmi cu, minung hi kan sual ruang ah Hell kal ding ah kan I ruah sual tawn. A si lo, Krih nih luatnak a kan pekmi, kan zumhlo, cohlan loruangtu ah hin Hell ah ka kal ding kan si lai.
Tlang kawmnak ah: Pathian nih minung a kan ser chang cu:
Sunparnak, thangthatnak pek ding ah,
A sermi thil vialte hna, uktu ding ah,
Amah Pathian he hawikomhding ah sermi kan si.( IJohn 1:3)
Na hawi komthabik cu Pathian asi. Hawi thalo hlan hmang hawi cu Satan pa a si. Nang na hawi a ho dah??? Pathian hawikomh na herhbikmi rian a si.
Pathian he hawikomh a herh bantuk in minung hawi he hawikomh zong a herh ngai te.
Mi then nihcun minung hawi he hawikomh cu a biapi lo, keimah te in Bible ka rel, thla ka cam, thangthatnak hla ka sa a za cang an ti ve.. a si lem lo. Kan minung hawi, zumtu hna he fellowship,( hawikomhnak ) kan tuah hrim hrim ding asi. Kan phaknak ram, hmun kip ah kan minung hawi an I pumhnak, Pathian an thangthatnak kan fuh ding, kawl ding, hawikomhnak ah I tel ve ding a si lai. Nangmah peu in peu hlah, hawi na na tluk lo sual lai. Cun zumhnak lei ah si seh, hawikomhnak cu kan herh tuk.
Hebrew catialtu nih, Pakhat le pakhat hmun khat I I pumh lengmang kha ngol hlah u sih; a cheu nih cun ngol hmanh hna she law, kannih cu I forh chin u sih, zeicahtiah Bawipa Ni cu a ngai deuh chin lengmang ti kha kan ngalh caah I forh chin lengmang ko u sih.”(Hebrew, 10:25)
Na minung hawi le thinlungkhat, ruahnak khat le dawtnak he hawikomhnak na ngeih ding hrim hrim a si.
Salm cauk chung ah, “ Unau rual I rem tein khuasak ti hi zeitluk in dah a that I a nuamh. Aaron luthlung in a khabe ah, a khabe in a angki hngawng ah vung luangmi olive chiti bantuk a si. Hermon Tlang dap, Zion tlang cung I a tlami bantuk a si. Zion Tlang ah cun thluachuahnak kan pek hna lai, tiah Bawipa nih bia kan kam, zungzal nunnak cu.( Palm 133.)
Donghnak:
Hmun kip le ramkip ah a phanmi khuami u le nau hna, nan phaknak hmun kip in nan philh lo ding ah cah kan duhmi hna cu, pakhatnak, Pathian he hawikomhnak ngei u: tlacam, Bible rel peng ding. Pathian aw theih na duh ahcun Bible rel ko. Bible hi Pathian nih an chawnhnak Telephone a si. Cun Pathian nih ka aw thei she tin a duh ve ahcun, thlacam ko.
Pahnihnak ah, na phaknak hmunkip ah na miphun hawi, he maw, zumtu hna dangdang he maw, hawikomhnak na ding a si. Mi cheu cu Pathian he I thei ta lo le I hawikomh ta lo in, minung hawi he hawikomh cu an thiam ngaingai. Kawlholh cun luhmuhzi kan ti lai cu, a tha tuk ve, atha hnem ve nain, saupi a deuhmi a si lo. Kan nih zumtu dihlak nih kan theih ding cu Pathian he hawikomhnak ngeih hmasa hnu ah kan minung hawi he I komhnak ngeih ding a si. Cu ti natuah ahcun Pathian nih an ser chan hlawh a tling lai. Kan Pathian ngeih a chiat tawnnak cu, an sertu Pathian he hawikomh lo in, Satan pa he nan I komh tik ah a ngeih a chia tawn. A ngeitu, a rel tu nan cung ah Pathian thluachuahnak, deuhnak le lawmhnak tlung hram ko sehAMEN….. u le nau, duhsaknak he nan sin ah thawngtha chimnak can ka hmuh caah lunglawmhnak tampi he….
Bawi Krih ah nan u nau,
Pastor Benjamin
Klang Myanmar Christian Fellowship
Malaysia.
Saturday, July 31, 2010
Friday, July 30, 2010
Siangbawi te philh lo nak
Siangbawi te Philhlonak Sunday (July 12, 2009)
Bible relnak: Deuteronomy 31:23
Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.
Sermon: Miphun dawtnak he Thawngttha Chimnak (Evangelism with nationalism)
Biahmaitthi:
March 1988 cu a nilinh a tur in a tur. Nain, Insein Bible sianginn MIT in test ka liim cang i M.Div. degree lak ding lawng ka hngak cang. MIT kam hai kung le hnuhnun kung tang naidem ah kan tthu i kan i din tawn. Kan hawi dang kha test an tuah lio a si. An lungtheih lio te. Cu lio ah, RIT siangngakchia nih sandah an piah. Rangon university le college dang nih an van piah ve. Siangngakchia pawl cu Thawngtla mawtor in Insein thawnginn lei ah a van thiar hna. Kan sianginn pawng lam kam in kan cuanh hna. Thawngtla mawtor cu a vam kha thir, a cunglei ah a awngmi bi te lawng, Rangoon nisa i cu chung in minung tamtuk khumh cu ttih a nung ko. Thawnginn phak ah a thimi zong an um an rak ti. Siangngakchia nih ca an thlak. Kan bawm u an ti. Bawmh khawh an si ttung lo. Lung a fak taktak. Nihin tiang kan ram cu hi tin a si ko!
Degree kan lak lai ah Seminary Chin Student Fellowship nih thlahnak an kan tuahpiak. Thlahmi pawl kha biacah tawi a kan chim ter. Kei ka biacah cu “Chin ka si ti hmanh a ngamh lo mi nih cun Lairam ah Pathian rian nan ttuan kho lai lo” tiah ka rak ti hna. Pastor a ttuan ve cang mi bia ding ahcun aa dawh ruam lo. Ka hawi le nih Lai holh le Kawl holh cawh in “Na cian tuk,” an rak ka ti. A liam cia kum 20 hrawng ahhin Yangon ah Chin ka si ti le Lai holh in holh hi ning a zak mi an tam ngai rih. Bus in kan kal caan ah Laimi si lai theih phan ah holh duh lem lo in a ummi zong kan um pah rih ko.
Hi lio ah ramdang kal ruah ah Bible sianginn kai a um rih lo. Ramdang kal ding in zapi nih kan i ruah ngam lo. Kan miphun caah Pathian khuakhanning cu khuaruahhar ngai a si. Nihin cu Washington, DC in lei khuaza leng miphun hawi sin ah Siangbawi te Philhlonak Sunday ah Khrih Thawngttha chim khawh caan hna kan ngei kho cang. Keimah pumpak nih tehtekhan phun in ka chim duh mi cu “Ka saduhthah bal lo mi lam ah Pathian nih a ka kal ter” tiin kan nunnak nih Pathian a thangtthat. Midang nih zeitindek nan tem cio?
Burma ah Siangbawi te Rianttuannak:
Burma ram siangbawi hmasabik;
Rev. Adoniram Judson & Ann Juson
Rev. Judson thingkuang (American Baptist Historical Archives)
Burma ah a hmasabik Baptist siangbawi nupa Rev. Adoniram & Ann Judson cu July 13, 1813 ni ah Rangoon an phan. Cu lio ah Rangoon cu khua fa ngaite a si rih. Hi lio chan ah vunrang pawl nih vawlei kip ah ram an lak lio a si. Ramdang mi nih vunhawng in an zoh caah MMM (3M) hi an rak thleidang kho lo. M pakhat cu Military (Ralkap), pahnihnak cu Merchant (Chawhrawl) le pathumnak cu Missionary (Siangbawi) a si. Hi phun thum hi vunrang mi lawng nih an rak tuah khawh.
Thawngttha chim ah a ra mi kan siangbawi te cu methal pu ralkap (military) & chawva suingun kawlmi chawlet (merchant) ah an rak ruah hna. Adoniram Judson hna cu Britist ralkap pawl ih sungtthoh ah an rak ruah. Rev. Judson hna cu Britist Baptist siangbawi William Carey nih India ram ah mission rianttuannak thawngtheihnak le East India Company ah pastor (chaplain) a tuanmi Rev. Claudias Buchanan nih a chimmi sermon “The Star of the East” a relnak in mission rianttuan duhnak thinlung a ngei. Thawngttha chimnak ah a hirha a kok tuk mi a si. Hi lio hi Britist le American pawl an i hmuhthiam lo lio a si caah Rev. Judson cu India ram ah mission rianttuan ding hmanh kha East India Company nih an rak sianh lo. India ram ah um hlah u tiah an dawi hna caah Burma ram lei ah a kalmi tilawng Georgiana cu an i cit. Ni 22 a rauh ah Rangoon khua an phan. Mission rianttuan an thok.
Bristist pawl nih Burma cu voithum kheng te ral an doh hna. A voikhatnak ral 1924 lio ah Rev. Judson cu an tlaih. Ava thawng ah an thlak. Ann Judson cu nau a pawi i thla hnih a si. Ava thawnginn in Aungbinle thawnginn ah an tthial tikah a ke ro in an kal ter. Kawlram nilin sa lak ah kedanh lo in kal cu zeitluk in dek a fah lai! Ann zong nih a fanu Maria aa puak i Adoniram Judson cu nilin sa lak ah an nufa tein an hawl. Aungbinle khua ah an va fuh. Rev. Judson cu Mirang le Kawl cozah holh lettu ah an hman.
Thawng in a chuah hnu ah, Amherst, Tenasserim ah an i tthial. Ava khua ah Kawl siangpahrang nih a auh tthan. A khualtlawn kar ah a dawtbikmi Ann le a fanu Maria te lawng an um. Ann cu raifanh zawtnak in a zaw i a thi. Ann a thih lai ah a pasal sin ah bia a cah mi:
“Ka saya cu a tlunnak ding can a sau tuk rih. Keimah te lawng in maw ka thih ko ne lai. Ka fanu te lawng in maw ka kaltaak ko ne lai. Pathian duhnak a si bantuk in, a duhnak cu al lo in ka zulh ko lai. Thih cu ka ttih lo. Nain, hi tluk tuar har mi fahnak tuar khawh lo ding tu ka phang. Ka saya cu ka zawtnak a fak tuk i ca ka ttial kho lo tiah rak ka chimh piak te ko kun law.”
Khrih Thawngttha ruangah nu le va hmanh mui hmu lo in thihnak in an ttian. Siangbawi Judson cu a fanu Maria he lawng an um. Ann thih ruang ah a rianttuan cu a tthul hlei lo. Kawl Bible kha biatak thlak te in a leh i a liim. Rev. Judson cu a damlo ruangah USA lei tlun ding in aa thawh. Rili cung an kal lio ah April 12, 1850 ni ah a nunnak cu a liam. A ruak phum hmanh a tong lo. Rili pi chungah an paih. Nga rawl ah aa cang.
*1913 – 1923 chungah Kawl le Karen sin ah Baptist siangbawi 220 nih Pathian Thawngttha he rian an ttuan.
Chin miphun sinah rianttuanmi American Baptist siangbawi hna:
March 15, 1899 ni cu Lairam ah tthal mangkha nilinh lio caan te a si. Hakha khua ah Rev. Arthur Carson le Laura Carson cu Pathian Thawngttha he an rak phan. Hakha khua cu ngaidi inn 300 hrawng a ummi khua a si. Hi lio caan ah Laimi kan nunning le dirhmun cu a rak niam taktak. Laimi sin ah rianttuan cu an rak i harh taktak ko. Cu caah Laura zong nih Hakha an phak zan ah mitthli he Arthur kha a rak ttah hnawh: “Zeitindah hi ka ahhin nun chung kan umpi khawh lai” a rak ti. Nihin ah Laura mitthli cu Lairam ah Thawngttha ci a keuh ter tu a rak si. Khrih Thawngttha hi Khrih thihnak Thawngttha a si caah harnak tel lo in Thawngttha hi a karh kho lo. Khrih Thawngttha hi harnak he a kaltti mi thawngttha a si. Kan siangbawi te nih harnak phuntling an tem hnu lawng ah Laimi vialte hi Khrih zultu ah kan can khawh nak a si. Nihin ah vawlei cung biaknak nganbik Buddhism, Hinduism le Islam nih a kulh mi Lairam te ah Chin miphun dihlak khrihfa an can khawh cu Pathian nih a fial duhmi hrimhrim a um ko. Pathian nih a kan kawh chan hi kan zoh a hau ko cang.
*Lairam (Chin Hills) ah rianttuanmi siangbawi nuva pasarih an si:
American Baptist Siangbawi hna
Rev. Arthur Carson & Laura Carson
Lairam siangbawi hmasabik Rev. Arthur E. Carson & Mrs. Laura Carson cu March 15, 1899 ni ah Hakha khua an phan. A hmasabik Chin Hills Baptist Association cu March 25, 1907 ah a thokpi hna. Arthur Carson cu April 1, 1908 ni ah a thi. Laura Carson cu June 1920 tiang siangbawi rian a ttuan.
Dr. Erik East & Emily East
Dr. Erik East le Emily J. East cu March 21, 1902 ni ah Hakha khua an phan. Lairam ah sibawi rian a ttuan. Khuate kip a tlawng. Hakha khua ah siinn a ser. Mizaw thawng tampi a dam ter hna. Dr. East cu lungzawtnak (heart attack) a ngeih hnu ah October 1910 ah USA ah an kal tthan.
Dr. Joseph Cope & Elizabeth Cope
Dr. Joseph Herbert Cope & Elizabeth S. Cope cu December 21, 1908 ni ah Hakha an phan. Tidim khua ah 1910 kum i an i tthial hlan ah Hakha holh kha a cawn i a thiam ngai. Hakha, Falam le Tidim holh kha a cawn i a thiam dih. Sianginn cawn ding ca kha a ttial piak hna. Dr. Cope cu Lakher Pioneer Mission of India ah a tlawn pah ah June 11, 1938 ni ah Hakha khua ah a thi.
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin cu October 11, 1909 ni ah Hakha khua an phan. Sibawi rian an ttuan. An tuanbia hi a tlawm ngai. February 22, 1915 ni ah USA ah an kal tthan.
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait cu April 5, 1926 ni ah an fa le pahnih Betty le David he Hakha khua an phan. Laimi nunning a niam tuk caah satil (tuu) zuatnak, chapiat siamnak le lakphak le kawfi kung cinnak kha an cawnpiak hna. Rev. Strait nih Chin Hills Bible School cu Hakha khua ah May 1, 1928 ni ah a rak thok. Bible le Hla kha an lehpi hna. Hakha khua in December 1940 ah USA ah an kir tthan.
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson cu December 2, 1939 ni ah Tidim khua an phan. Bible Sianginn kha 1947 ah a tuahpi hna. February 23, 1951 ni ah an ram ah an kir tthan.
Rev. Dr. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson
Rev. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson cu an fapa Richard Johnson (Deki) he May 30, 1946 ni ah Tidim khua an phan. February 1947 ah Hakha khua ah an i tthial. Hakha holh in Bible lehnak cu Rev. David Van Bik he an ttuantti. Siangbawinu zuamnak in Hakha hla cauk cu tonic solfa in an ttial. Hakha ah Bible Sianginn kha an tuah i pastor ttuan ding in Lai pastor kha an cawnpiak hna. Burmese Socialist Cozah nih ramdang siangbawi vialte kha 1966 kum ah an tthawl dih hna caah annih chungkhar zong USA ah an kir ve.
Baptist Siangbawi hna Tthawnnak Thazang:
An thazang hi Pathian Thlarau tthawnnak a si. An tuanbia rel tikah Khrih thawngttha chim ding in kawh auhnak a theimi lawng te an si. M pahnih “ral doh le mi uk duh ruang ah” le “chawh tuah i sui lungvar hawl duh ruangah” hi tluk harnak tuar ding hi timh a har. Lairam ah rianttuanmi kan siangbawi te temtuarning hi Khrih Tthawnnak lo cun tuar ngam ding a si lo. I timh khawh ding a si lo. Khrih Thawngttha caah temtuar lawng si lo in, nunnak tiang pek in Chin miphun sin ah thawngttha an chimnak cu Chin miphun hi Pathian nih a rak kan dawt tuk caah a si. Bia dang in kan chim ahcun siangbawi te nih Khrih Khamhnak co ve hna seh tiin a kan dawtnak cu an tthawnnak a si fawn.
Siangbawi te caah Chin miphun va ttanhnak ding khi a um lo. Hngalh bal lo mi miphun kan si. An miphun zong kan si lo. Vunrang mi zong kan si lo. Hngalh bal lo mi sin ah an rat khawh mi cu Khrih nih a auhnak hna mual a tthawn tuk ruangah a si ko. Pathian Thawngttha hi phun ttanhnak le dawtnak thinlung he an chim ding a um lo.
Nihin Chin Khrihfa hna dirhmun:
Kannih Chin miphun kong cu kan chim pah lengmang cang. Pathian nih kan sin ah rian a ttuan ning cu khuaruahhar ngai a si. Caan a um lo caah kan chimp eh lai lo. Lairam in Malaysia in ram thumnak kan phanhnak le nihin kan tthutdirning hi ruat usihlaw a fiang ko lai. A ho nih dah hi tthutdan cungah a kan tthut ter? Pathian a si. A Fapa Khrih Khamhnak Thawngttha ruangah a si. Pathian nih a kan kawhnak a si.
Kannih Chin miphun caah kan tem khawh ding mi cu kan Bible relmi hi a si. Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.
Pathian nih Israel miphun cu Izip ram ah kum 400 chung sal an tannak chung in a chuah hna lio ah Pathian nih Joshua a auhnak a si. Pathian nih Israel miphun caah biakamnak a tuah. A biakamnak cu tlinter a duh. Joshua cu “Tthawng law, na ral ttha tuah” a ti.
Israel miphun hi mi tlawm an si. Nain, Izip ram in an chuah lio ahhin million pahnih an si lai an ti. Chin miphun milu nak in a let li in an tam. Kannih Chin miphun hi Burma, India le Bangladesh ah a ummi dihlak 1.5 million kan si lai an ti tawn. A fiang set kan hngal lo. Kan va si hmanh ah Chin miphun ka si ti a hngal lo mi hi million pakhat hrawng an si hnga. Chin Hills ah a ummi hi million cheu kan rak si. Ramdang ah ralzammi kan tam caah Lairam taktak a hngak mi hi an tlawm deuh ngai cang lai.
Israel miphun cu Pathian nih tuu khalh in a khalh hna. Hmun khat ah a funtom peng hna. Rianttuan ding ah a thimmi hna hruaitu siangpahrang le profet hna nih Pathian nih a chimhmi hna bia lawng si lo in, sal an tannak le harnak an tuarmi an minung tuanbia hi philh awk an ttha lo. Joshua cu tthawng le ralttha ngai in dir kha a fial. Hi miphun hna caah an thazang cu: 1) Pathian dawtnak thawngttha (evangelism) , 2) Phun ttanh le dawtnak (nationalism) hi a si. Moses le a nu thinlung kha ruat usih. Moses nih a miphun hawi a hremtu pa Izip pa nunnak hna kha a lak ko khah. Phun ttannak le dawtnak a ngeimi Moses cu Pathian nih a miphun hruaitu ah a thim ko. Karen miphun lakah Pathian zumtu hmasabik Kotabeu cu mithat lainawng pa a si. Minung tampi nunnak a la cang mi a si.
Hi bantuk in kan chim tikah mi thah le midang nunnak lak hi a ttha ko kan ti lo. Zeitluk misual ah ruahmi zong hi Pathian nih a kan kawh duh ve ko ti hi kan chim duh mi a si. Nihin Chin miphun zong nih kan ruah ding mi tthawnnak phun hnih a um ve.
1. Pathian dawtnak lawng nih kan miphun sernak caah tthawnnak a tling kho lai maw?
2. Kan miphun hna dawt le ttanhnak hna kan ngeih lo ah kan miphun le ram hi kan ser kho hnga maw?
A buu in um duhnak thinlung ngei lo in, a pikpak in kan cawl cio ahhin thazang kan ngei kho lai maw? Kan aw a khat kho lai maw? Pathian nih kan miphun ning piin aw khat le thinlung khat in rianttuan a kan duh ti hi kan ruah khawh ahcun Chin miphun caah thil tampi kan tuah khawh lai. Pathian ram kauhnak caah rian tampi kan ttuan khawh lai.
Kan miphun huap in rianttuannak a kan dontu thil le thinlung hi zoh cio usih. Kanmah pumpak, khua, peng le tlang thinlung hna nih miphun dawtnak le ttanhnak thinlung a tei sual ahcun kan miphun caah ttih a nung tuk lai. Pathian dawtnak thinlung le miphun dawtnak thinlung nih cun thil kaupi in a tuak khawh. Mah le mah lawng kha dawt aa siang lo. Mi dang dawt khawhnak a ngeih lo hmanh ah zawnruahnak le zangfahnak thinlung tal a ngei. Mah khua le tlang le peng caah rianttuan cio bu in miphun caah a ttha ding mi kha a ruah chih. Thinlung fate a teitu thinlung pical a si.
Pathian Fialnak le Biakawmnak:
Pathian nih Joshua cu tthawng ngai le ralttha ngai in um a kan fial bantuk in kannih Chin miphun zong fial kan si. Kan miphun hawi sin lawng ah si lo in, Amah a hngal lo mi Buddhist hna sin zong ah kal ding in fial kan si. Kan miphun hawi hna sin ah thawngttha chimnak caah cun “Evangelism with nationalism” hi kan thazang a si awk a si. Kawl Buddhist sin ah kan kal tikah cun Pathian nih thawngttha chim fialnak thazang hi kan thazang a si lai. Khrih nih khua za kip ah thawngttha chim a kan fialnak cu ka tuah lai maw, tuah lo tiin i ruah ding kan ngei lo. Kal ding lawng kan si.
A tu hi Pathian nih ramdang ummi Chinmi hna hi kan miphun le Kawl Buddhist pawl sin ah a tthawngttha chim ding in a kan kawh caan a si. Chin Baptist Fellowship of America nih cun Paletwa ah ngakttah umnak inn te kan sa lio. Hi peng chung um Chinmi cu Kawl maw, Zakhain ah maw a cang kho ding an si. Miphun dawtnak ngei in an sin ah Pathian bia kan chim lo ahcun kan miphun hawi hna kan thlau sual ko hna lai. Kan tlau i kan thlau sual hna ahcun Joshua bantuk in fial mi nihin Chin miphun hruaitu hna hi Pathian le kan tuanbia nih mawh a kan phurh te lai. Kan mipi nih cun chimh ahcun an el lai lo. Hruaitu hna nih kan chimh hna lawng ah an lung a fiang lai.
Chan kar lakah le ram karlak ah nihin hruaitu hna hi Pathian nih rian nganpi a kan khinh. Chin miphun zumtu vialte hna hi rian a kan pek. Kan miphun a ser kho tu cu Khrih le Pathian Thawngttha lawng a si. Tthawng ngai le ral ttha ngai in dir hna usih.
Bawi Khrih rian ah,
C. Duh Kam
Executive Minister
Chin Baptist Fellowship of America
Bible relnak: Deuteronomy 31:23
Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.
Sermon: Miphun dawtnak he Thawngttha Chimnak (Evangelism with nationalism)
Biahmaitthi:
March 1988 cu a nilinh a tur in a tur. Nain, Insein Bible sianginn MIT in test ka liim cang i M.Div. degree lak ding lawng ka hngak cang. MIT kam hai kung le hnuhnun kung tang naidem ah kan tthu i kan i din tawn. Kan hawi dang kha test an tuah lio a si. An lungtheih lio te. Cu lio ah, RIT siangngakchia nih sandah an piah. Rangon university le college dang nih an van piah ve. Siangngakchia pawl cu Thawngtla mawtor in Insein thawnginn lei ah a van thiar hna. Kan sianginn pawng lam kam in kan cuanh hna. Thawngtla mawtor cu a vam kha thir, a cunglei ah a awngmi bi te lawng, Rangoon nisa i cu chung in minung tamtuk khumh cu ttih a nung ko. Thawnginn phak ah a thimi zong an um an rak ti. Siangngakchia nih ca an thlak. Kan bawm u an ti. Bawmh khawh an si ttung lo. Lung a fak taktak. Nihin tiang kan ram cu hi tin a si ko!
Degree kan lak lai ah Seminary Chin Student Fellowship nih thlahnak an kan tuahpiak. Thlahmi pawl kha biacah tawi a kan chim ter. Kei ka biacah cu “Chin ka si ti hmanh a ngamh lo mi nih cun Lairam ah Pathian rian nan ttuan kho lai lo” tiah ka rak ti hna. Pastor a ttuan ve cang mi bia ding ahcun aa dawh ruam lo. Ka hawi le nih Lai holh le Kawl holh cawh in “Na cian tuk,” an rak ka ti. A liam cia kum 20 hrawng ahhin Yangon ah Chin ka si ti le Lai holh in holh hi ning a zak mi an tam ngai rih. Bus in kan kal caan ah Laimi si lai theih phan ah holh duh lem lo in a ummi zong kan um pah rih ko.
Hi lio ah ramdang kal ruah ah Bible sianginn kai a um rih lo. Ramdang kal ding in zapi nih kan i ruah ngam lo. Kan miphun caah Pathian khuakhanning cu khuaruahhar ngai a si. Nihin cu Washington, DC in lei khuaza leng miphun hawi sin ah Siangbawi te Philhlonak Sunday ah Khrih Thawngttha chim khawh caan hna kan ngei kho cang. Keimah pumpak nih tehtekhan phun in ka chim duh mi cu “Ka saduhthah bal lo mi lam ah Pathian nih a ka kal ter” tiin kan nunnak nih Pathian a thangtthat. Midang nih zeitindek nan tem cio?
Burma ah Siangbawi te Rianttuannak:
Burma ram siangbawi hmasabik;
Rev. Adoniram Judson & Ann Juson
Rev. Judson thingkuang (American Baptist Historical Archives)
Burma ah a hmasabik Baptist siangbawi nupa Rev. Adoniram & Ann Judson cu July 13, 1813 ni ah Rangoon an phan. Cu lio ah Rangoon cu khua fa ngaite a si rih. Hi lio chan ah vunrang pawl nih vawlei kip ah ram an lak lio a si. Ramdang mi nih vunhawng in an zoh caah MMM (3M) hi an rak thleidang kho lo. M pakhat cu Military (Ralkap), pahnihnak cu Merchant (Chawhrawl) le pathumnak cu Missionary (Siangbawi) a si. Hi phun thum hi vunrang mi lawng nih an rak tuah khawh.
Thawngttha chim ah a ra mi kan siangbawi te cu methal pu ralkap (military) & chawva suingun kawlmi chawlet (merchant) ah an rak ruah hna. Adoniram Judson hna cu Britist ralkap pawl ih sungtthoh ah an rak ruah. Rev. Judson hna cu Britist Baptist siangbawi William Carey nih India ram ah mission rianttuannak thawngtheihnak le East India Company ah pastor (chaplain) a tuanmi Rev. Claudias Buchanan nih a chimmi sermon “The Star of the East” a relnak in mission rianttuan duhnak thinlung a ngei. Thawngttha chimnak ah a hirha a kok tuk mi a si. Hi lio hi Britist le American pawl an i hmuhthiam lo lio a si caah Rev. Judson cu India ram ah mission rianttuan ding hmanh kha East India Company nih an rak sianh lo. India ram ah um hlah u tiah an dawi hna caah Burma ram lei ah a kalmi tilawng Georgiana cu an i cit. Ni 22 a rauh ah Rangoon khua an phan. Mission rianttuan an thok.
Bristist pawl nih Burma cu voithum kheng te ral an doh hna. A voikhatnak ral 1924 lio ah Rev. Judson cu an tlaih. Ava thawng ah an thlak. Ann Judson cu nau a pawi i thla hnih a si. Ava thawnginn in Aungbinle thawnginn ah an tthial tikah a ke ro in an kal ter. Kawlram nilin sa lak ah kedanh lo in kal cu zeitluk in dek a fah lai! Ann zong nih a fanu Maria aa puak i Adoniram Judson cu nilin sa lak ah an nufa tein an hawl. Aungbinle khua ah an va fuh. Rev. Judson cu Mirang le Kawl cozah holh lettu ah an hman.
Thawng in a chuah hnu ah, Amherst, Tenasserim ah an i tthial. Ava khua ah Kawl siangpahrang nih a auh tthan. A khualtlawn kar ah a dawtbikmi Ann le a fanu Maria te lawng an um. Ann cu raifanh zawtnak in a zaw i a thi. Ann a thih lai ah a pasal sin ah bia a cah mi:
“Ka saya cu a tlunnak ding can a sau tuk rih. Keimah te lawng in maw ka thih ko ne lai. Ka fanu te lawng in maw ka kaltaak ko ne lai. Pathian duhnak a si bantuk in, a duhnak cu al lo in ka zulh ko lai. Thih cu ka ttih lo. Nain, hi tluk tuar har mi fahnak tuar khawh lo ding tu ka phang. Ka saya cu ka zawtnak a fak tuk i ca ka ttial kho lo tiah rak ka chimh piak te ko kun law.”
Khrih Thawngttha ruangah nu le va hmanh mui hmu lo in thihnak in an ttian. Siangbawi Judson cu a fanu Maria he lawng an um. Ann thih ruang ah a rianttuan cu a tthul hlei lo. Kawl Bible kha biatak thlak te in a leh i a liim. Rev. Judson cu a damlo ruangah USA lei tlun ding in aa thawh. Rili cung an kal lio ah April 12, 1850 ni ah a nunnak cu a liam. A ruak phum hmanh a tong lo. Rili pi chungah an paih. Nga rawl ah aa cang.
*1913 – 1923 chungah Kawl le Karen sin ah Baptist siangbawi 220 nih Pathian Thawngttha he rian an ttuan.
Chin miphun sinah rianttuanmi American Baptist siangbawi hna:
March 15, 1899 ni cu Lairam ah tthal mangkha nilinh lio caan te a si. Hakha khua ah Rev. Arthur Carson le Laura Carson cu Pathian Thawngttha he an rak phan. Hakha khua cu ngaidi inn 300 hrawng a ummi khua a si. Hi lio caan ah Laimi kan nunning le dirhmun cu a rak niam taktak. Laimi sin ah rianttuan cu an rak i harh taktak ko. Cu caah Laura zong nih Hakha an phak zan ah mitthli he Arthur kha a rak ttah hnawh: “Zeitindah hi ka ahhin nun chung kan umpi khawh lai” a rak ti. Nihin ah Laura mitthli cu Lairam ah Thawngttha ci a keuh ter tu a rak si. Khrih Thawngttha hi Khrih thihnak Thawngttha a si caah harnak tel lo in Thawngttha hi a karh kho lo. Khrih Thawngttha hi harnak he a kaltti mi thawngttha a si. Kan siangbawi te nih harnak phuntling an tem hnu lawng ah Laimi vialte hi Khrih zultu ah kan can khawh nak a si. Nihin ah vawlei cung biaknak nganbik Buddhism, Hinduism le Islam nih a kulh mi Lairam te ah Chin miphun dihlak khrihfa an can khawh cu Pathian nih a fial duhmi hrimhrim a um ko. Pathian nih a kan kawh chan hi kan zoh a hau ko cang.
*Lairam (Chin Hills) ah rianttuanmi siangbawi nuva pasarih an si:
American Baptist Siangbawi hna
Rev. Arthur Carson & Laura Carson
Lairam siangbawi hmasabik Rev. Arthur E. Carson & Mrs. Laura Carson cu March 15, 1899 ni ah Hakha khua an phan. A hmasabik Chin Hills Baptist Association cu March 25, 1907 ah a thokpi hna. Arthur Carson cu April 1, 1908 ni ah a thi. Laura Carson cu June 1920 tiang siangbawi rian a ttuan.
Dr. Erik East & Emily East
Dr. Erik East le Emily J. East cu March 21, 1902 ni ah Hakha khua an phan. Lairam ah sibawi rian a ttuan. Khuate kip a tlawng. Hakha khua ah siinn a ser. Mizaw thawng tampi a dam ter hna. Dr. East cu lungzawtnak (heart attack) a ngeih hnu ah October 1910 ah USA ah an kal tthan.
Dr. Joseph Cope & Elizabeth Cope
Dr. Joseph Herbert Cope & Elizabeth S. Cope cu December 21, 1908 ni ah Hakha an phan. Tidim khua ah 1910 kum i an i tthial hlan ah Hakha holh kha a cawn i a thiam ngai. Hakha, Falam le Tidim holh kha a cawn i a thiam dih. Sianginn cawn ding ca kha a ttial piak hna. Dr. Cope cu Lakher Pioneer Mission of India ah a tlawn pah ah June 11, 1938 ni ah Hakha khua ah a thi.
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin cu October 11, 1909 ni ah Hakha khua an phan. Sibawi rian an ttuan. An tuanbia hi a tlawm ngai. February 22, 1915 ni ah USA ah an kal tthan.
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait cu April 5, 1926 ni ah an fa le pahnih Betty le David he Hakha khua an phan. Laimi nunning a niam tuk caah satil (tuu) zuatnak, chapiat siamnak le lakphak le kawfi kung cinnak kha an cawnpiak hna. Rev. Strait nih Chin Hills Bible School cu Hakha khua ah May 1, 1928 ni ah a rak thok. Bible le Hla kha an lehpi hna. Hakha khua in December 1940 ah USA ah an kir tthan.
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson cu December 2, 1939 ni ah Tidim khua an phan. Bible Sianginn kha 1947 ah a tuahpi hna. February 23, 1951 ni ah an ram ah an kir tthan.
Rev. Dr. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson
Rev. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson cu an fapa Richard Johnson (Deki) he May 30, 1946 ni ah Tidim khua an phan. February 1947 ah Hakha khua ah an i tthial. Hakha holh in Bible lehnak cu Rev. David Van Bik he an ttuantti. Siangbawinu zuamnak in Hakha hla cauk cu tonic solfa in an ttial. Hakha ah Bible Sianginn kha an tuah i pastor ttuan ding in Lai pastor kha an cawnpiak hna. Burmese Socialist Cozah nih ramdang siangbawi vialte kha 1966 kum ah an tthawl dih hna caah annih chungkhar zong USA ah an kir ve.
Baptist Siangbawi hna Tthawnnak Thazang:
An thazang hi Pathian Thlarau tthawnnak a si. An tuanbia rel tikah Khrih thawngttha chim ding in kawh auhnak a theimi lawng te an si. M pahnih “ral doh le mi uk duh ruang ah” le “chawh tuah i sui lungvar hawl duh ruangah” hi tluk harnak tuar ding hi timh a har. Lairam ah rianttuanmi kan siangbawi te temtuarning hi Khrih Tthawnnak lo cun tuar ngam ding a si lo. I timh khawh ding a si lo. Khrih Thawngttha caah temtuar lawng si lo in, nunnak tiang pek in Chin miphun sin ah thawngttha an chimnak cu Chin miphun hi Pathian nih a rak kan dawt tuk caah a si. Bia dang in kan chim ahcun siangbawi te nih Khrih Khamhnak co ve hna seh tiin a kan dawtnak cu an tthawnnak a si fawn.
Siangbawi te caah Chin miphun va ttanhnak ding khi a um lo. Hngalh bal lo mi miphun kan si. An miphun zong kan si lo. Vunrang mi zong kan si lo. Hngalh bal lo mi sin ah an rat khawh mi cu Khrih nih a auhnak hna mual a tthawn tuk ruangah a si ko. Pathian Thawngttha hi phun ttanhnak le dawtnak thinlung he an chim ding a um lo.
Nihin Chin Khrihfa hna dirhmun:
Kannih Chin miphun kong cu kan chim pah lengmang cang. Pathian nih kan sin ah rian a ttuan ning cu khuaruahhar ngai a si. Caan a um lo caah kan chimp eh lai lo. Lairam in Malaysia in ram thumnak kan phanhnak le nihin kan tthutdirning hi ruat usihlaw a fiang ko lai. A ho nih dah hi tthutdan cungah a kan tthut ter? Pathian a si. A Fapa Khrih Khamhnak Thawngttha ruangah a si. Pathian nih a kan kawhnak a si.
Kannih Chin miphun caah kan tem khawh ding mi cu kan Bible relmi hi a si. Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.
Pathian nih Israel miphun cu Izip ram ah kum 400 chung sal an tannak chung in a chuah hna lio ah Pathian nih Joshua a auhnak a si. Pathian nih Israel miphun caah biakamnak a tuah. A biakamnak cu tlinter a duh. Joshua cu “Tthawng law, na ral ttha tuah” a ti.
Israel miphun hi mi tlawm an si. Nain, Izip ram in an chuah lio ahhin million pahnih an si lai an ti. Chin miphun milu nak in a let li in an tam. Kannih Chin miphun hi Burma, India le Bangladesh ah a ummi dihlak 1.5 million kan si lai an ti tawn. A fiang set kan hngal lo. Kan va si hmanh ah Chin miphun ka si ti a hngal lo mi hi million pakhat hrawng an si hnga. Chin Hills ah a ummi hi million cheu kan rak si. Ramdang ah ralzammi kan tam caah Lairam taktak a hngak mi hi an tlawm deuh ngai cang lai.
Israel miphun cu Pathian nih tuu khalh in a khalh hna. Hmun khat ah a funtom peng hna. Rianttuan ding ah a thimmi hna hruaitu siangpahrang le profet hna nih Pathian nih a chimhmi hna bia lawng si lo in, sal an tannak le harnak an tuarmi an minung tuanbia hi philh awk an ttha lo. Joshua cu tthawng le ralttha ngai in dir kha a fial. Hi miphun hna caah an thazang cu: 1) Pathian dawtnak thawngttha (evangelism) , 2) Phun ttanh le dawtnak (nationalism) hi a si. Moses le a nu thinlung kha ruat usih. Moses nih a miphun hawi a hremtu pa Izip pa nunnak hna kha a lak ko khah. Phun ttannak le dawtnak a ngeimi Moses cu Pathian nih a miphun hruaitu ah a thim ko. Karen miphun lakah Pathian zumtu hmasabik Kotabeu cu mithat lainawng pa a si. Minung tampi nunnak a la cang mi a si.
Hi bantuk in kan chim tikah mi thah le midang nunnak lak hi a ttha ko kan ti lo. Zeitluk misual ah ruahmi zong hi Pathian nih a kan kawh duh ve ko ti hi kan chim duh mi a si. Nihin Chin miphun zong nih kan ruah ding mi tthawnnak phun hnih a um ve.
1. Pathian dawtnak lawng nih kan miphun sernak caah tthawnnak a tling kho lai maw?
2. Kan miphun hna dawt le ttanhnak hna kan ngeih lo ah kan miphun le ram hi kan ser kho hnga maw?
A buu in um duhnak thinlung ngei lo in, a pikpak in kan cawl cio ahhin thazang kan ngei kho lai maw? Kan aw a khat kho lai maw? Pathian nih kan miphun ning piin aw khat le thinlung khat in rianttuan a kan duh ti hi kan ruah khawh ahcun Chin miphun caah thil tampi kan tuah khawh lai. Pathian ram kauhnak caah rian tampi kan ttuan khawh lai.
Kan miphun huap in rianttuannak a kan dontu thil le thinlung hi zoh cio usih. Kanmah pumpak, khua, peng le tlang thinlung hna nih miphun dawtnak le ttanhnak thinlung a tei sual ahcun kan miphun caah ttih a nung tuk lai. Pathian dawtnak thinlung le miphun dawtnak thinlung nih cun thil kaupi in a tuak khawh. Mah le mah lawng kha dawt aa siang lo. Mi dang dawt khawhnak a ngeih lo hmanh ah zawnruahnak le zangfahnak thinlung tal a ngei. Mah khua le tlang le peng caah rianttuan cio bu in miphun caah a ttha ding mi kha a ruah chih. Thinlung fate a teitu thinlung pical a si.
Pathian Fialnak le Biakawmnak:
Pathian nih Joshua cu tthawng ngai le ralttha ngai in um a kan fial bantuk in kannih Chin miphun zong fial kan si. Kan miphun hawi sin lawng ah si lo in, Amah a hngal lo mi Buddhist hna sin zong ah kal ding in fial kan si. Kan miphun hawi hna sin ah thawngttha chimnak caah cun “Evangelism with nationalism” hi kan thazang a si awk a si. Kawl Buddhist sin ah kan kal tikah cun Pathian nih thawngttha chim fialnak thazang hi kan thazang a si lai. Khrih nih khua za kip ah thawngttha chim a kan fialnak cu ka tuah lai maw, tuah lo tiin i ruah ding kan ngei lo. Kal ding lawng kan si.
A tu hi Pathian nih ramdang ummi Chinmi hna hi kan miphun le Kawl Buddhist pawl sin ah a tthawngttha chim ding in a kan kawh caan a si. Chin Baptist Fellowship of America nih cun Paletwa ah ngakttah umnak inn te kan sa lio. Hi peng chung um Chinmi cu Kawl maw, Zakhain ah maw a cang kho ding an si. Miphun dawtnak ngei in an sin ah Pathian bia kan chim lo ahcun kan miphun hawi hna kan thlau sual ko hna lai. Kan tlau i kan thlau sual hna ahcun Joshua bantuk in fial mi nihin Chin miphun hruaitu hna hi Pathian le kan tuanbia nih mawh a kan phurh te lai. Kan mipi nih cun chimh ahcun an el lai lo. Hruaitu hna nih kan chimh hna lawng ah an lung a fiang lai.
Chan kar lakah le ram karlak ah nihin hruaitu hna hi Pathian nih rian nganpi a kan khinh. Chin miphun zumtu vialte hna hi rian a kan pek. Kan miphun a ser kho tu cu Khrih le Pathian Thawngttha lawng a si. Tthawng ngai le ral ttha ngai in dir hna usih.
Bawi Khrih rian ah,
C. Duh Kam
Executive Minister
Chin Baptist Fellowship of America
Lunglawmh nak le Upatnak
Chinmi nih Chin politics kan rak theih lo ruang ah vui tamtuk kan kai hnga ding hmun in vui tamtuk kan tlak mi kan theih tik ah lung a fak tuk hring hran. Cucaah atu chan fanau nih Chin politics hi theih ding ah hi kan ca ttialmi hi rel kho cio hna seh ti duh tuk mi thinlung he ttialmi an si. Cu tik ah arelmi nan vun um kan theih tik ah lawmh a umtuk hringhran I ttial
ding zong lung atho chin chin ve. Hi ca kan ttial tik ah Chinmi kong tangli tangnga lio kan rakcawnmi le mirangca Kawlca kan relkhawh hnu Chinmi kong kan relmi cauk vialtte chung tonh dih in ttial mi asi. Hi kan ttial mi hi, hi bantuk in cauk kip chungrel mi le kan mah experiance hmuhton mi kan vunpeh tonh tik ah kan ruah ton lo mining in a hung kerkawi mi zong theih thiam khawh a um kho ngai mi asi. Cu caah rel rak zuam cio ko u. Chinmi nih politics hi bantuk rakruah awk hi kan pipu chan ah vuleicung thilsi ning le aa pehtonh ning rakcawn mi ngeih khawh lo in an chuahpi mi fimnak long nih kan ramkong ah thiltuah ding an rak tlinh khawh lo mi a um ding hrim asi bantuk in chanbia leiba tamtuk kan ngei cang hna. 'Tamaing kywe ttinda in matan mya de' tiah Kawl holh in kan ti hnga.. Khat lei in Mirang nih an ram a rak uk mi kha an i hman thiam ruang ah ram arak um bal lo mi Pakistan te Bangladesh te hna hmanh hi biaknak I khah nak ruang le ikhah lo nak ruang ah an miphun rampi ah an hung isem kho cio hna. Mirang nih arak kan uk hi Chinmi phunnih rak ihman thiam u si law, India le Kawlram kar ah atu ah hin rampi pakhat in um ding khi kan rak si ve kho ko hnga. Zeitin tiah, kanram chungpi tam deuh avun lak cang ka in Kawlmi phunzong an si lo I, India miphun zong an si lo caah hi ram hnih kar ah aa lo dih mi miphun pakhat ansi ti an pennak ni atla kho lo mi Mirang nih an rak hmuh khawh. 750 AD ah an ttial mi lungcaah Chin ti an rak ttialmi hna miphun holh le nun phung a hmang mi Monywa in achaklei Chindwin kuam ram vialte cu Chinmi umnak ram asi caah an umnak in a hungluang mi tiva pi cu Chin mi phun um nakram in ahungluang mi tiva tiah Chindwin ti min an rak peek hi an rak hmuh khawh. Cu caah 1892 Calcutta khua ah Chin-Lushai conference timi Assam, Bengal, Burma provinces pawl Chief Commisioners le India le Kawlram cu can lio a uk mi Governor General a ai awh ralkap Generals pawl nih an lak ka mi
cu ram hnih kar lak Chinram cu zeitin dah kan uk ah a tthat lai ti bia cu conference ah an rak ruah mi asi. Chinram cu Governor pakhat nih uk mi ramkulh in Burma, Assam,
Bengal he tlukceo te level khat in uk ve ding an rak ruah. B. S. Carey kha an ram atlawngbik le a hel bik le an kong a theih bik mi na si. Cucaah nangmah nih a ttha bik ding in uk nak ding upadi hi na ttial lai tiah ttuanvo an rak peek. Carey zong nih hin Province pakhat in Governor pakhat uknak ah ser ding in upadi cu ttial ding arak tuah ti hi ruah khawh ngai mi asi. Asina in Governor General council sin fehter ding a khin tik ah Ttio le Tipi furcan sautuk alianh chung ca peek chuk cho nak le ipeh tleinak acat lai I Mirang he remnak tuah mi aduh lo mi Chinmi nih Mirangkha cikpak in adoh rih mi hna Chinmi an rak um rih ti asi. Chinmi uktu bawi le Mirang an phu hnih rem nak an tuah lio bia kam ning in an mah Chinmi uktu bawi nih an iuk nak ningte in bawiuknak in iuk tthan ding Chin Hills Regulation 1896 hi Chin Hills Act ti si ti lo in
aniam deuh mi regulation upadi tu ah an rak ser. Cucaah Chinram cu district pali-nga ah an tthen I, Chin Hills Regulation 1896 he cukum thawk in cu upadi cun an rak uk. Assam Province ah an chiah mi District pa hnih Naga Hills District le Lusahi Hils District kha Assam governor nih siseh, Bengal Province I anchiah mi Bawm kan unau le adang Chinmi um nak Chittagong Hills Tract District cu Bengal Governor nih siseh, Burma Provnce ah chiah mi Chin Hills District le Singkaling Khamti Naga Hills Disdtric siseh Chin Hills Regulation 1896 longte hman hnawh in cu governors pa li nih cun an rak uk hna. Carey hi cu ti a mah khin ning in Chin province in an ser lo ruang ah a lung atling lo I a rian in aa phuak ti bantuk zong hi bia arak um ngai.
Naga Hills ah cun 1919 hnu in hi Chin Hills Regulation 1896 in an uk ve mi hna a si. Cu upadi ah Chin timi chung ah Lushai, Kuki, Naga le Chintlang I a ummi Chinmi hna le Chin nunphung le holh a hmang mi mizei paoh paoh Chinmi chung ah an itel ti upadi biacang a um . Cucaah districts a zapi hi Chinmmi nunphung le holh ahmang mi longte an si caah hi tin Chin Hills
Regulation in ukkhawhdih mi ansi ruang ah cu lio ruahnak in Chinram ti hi kan vun hman mi si. Cucaah Province pakhat a si ding te zeima lo kar te ah Governor dangdang nih District dangdang in an kan vun uk mi cu Province pakhat in ram khat in ukmi ram sinak sui luchin vuikhat nak kan rak thlau tthan ah ruah khawh hrim mi asi. Kawlramcu Province pakhat in Mirang nih uk mi asi
ning in ramkhat ah a vun ichuah thai mi asi. Cubantuk in Chinram cu Province in culio khinning in Mirangnih rak uk st eh law Mirang a kir tik ah ramkhat in Chinram tiah Chin Hills Regulation nih rasmri athler ningkautaktak in ramkhat ah kan vun um khawh ve ding kansung nak vun ttial
mi asi. Zeicah tiah hikanraksunghnak hi hibantukin sungti lo ding hi hmailei can caah hi bantuk can ttha sungh ti lo ding in Chinmiphun le Chinram politics Chinmi nih peh tonh te in kan relle kan theih ding asi mi hi vun ttial duh mi asi. Cu hnu ah cu district pa nga cu WWII hnucangka Crown Colony scheme in governor pakhat ukmi Province pakhat in kan in uk tthan hna lai tiah ram-uknak upadi lei thiam sang ngaingei Professor R .Coupland 1946 ah an vun hlat hlaiter minih Province pakhat ser ding ah a tttha kho Mirangcozah sinreport a pe cang na in, India le Kawlram nih Independence hmuh ding an I hnawh tuk ruang le Chinminih politics kanrak theih lo ruang ah Province pakhat ah kan hung si kho hoi lo. Malaysia khi Crown colony in uktthan mi
hnuah Mirng nih Independence peekmi anrak si ve. Cu caah a vui hnih nak suilu chin kan thlau tthan hoi rih. Cu hnu ah anmahte in aa uk kho mi an si rih lo caah UN zoh khen chung mi ram in ukchung in an mahte I uk thiam lak in UN nih cawnpiak hnu ah Independence peek teding timi arak si. Cubantukmahte an I ukkholo ti UN zohkhen chungmi uknak I chiah miramtanpi Independence in a um mi ramtamngai an um. Namibia te East Tomore te hi ansi. Cucaah Chinmi nih chinpolics kanraktheih lo rng ah theih lo ruang ah an rak kan hlen khawh I suiluchin
avuithum nak kan vun thlau hoi. Atu ah cun ramkip zong Chinmi kan phancang I, hi Chin politics hi rialrep in a lung atho mi nih hi ka ttial milong silo in hi ramuk nak kong
he aa peh tlai mi le Chimiphun kan si ning nunphungzeizong he peh tonh khawh ding in kanmiphunle kanram hmailei ah kalpi ning vunthiam ding hi Chinmi nih kan izuam ding hrim asi cang. Cucaah hica arelmi cu Chinmiphun cung tleihchannakle sianlo naktaktak angei mi dih nan si. Cucaah hinak tam in Chinmi hmaileiihruining kong lamding zulh awk
vun tuah ding cawlh alam fiang chinchin in nan vun hmuh te ding hi kanruah chung khawh ngaimi asi.Cucaah Chin politics kong rel le ttial hi ruat cio hrim hna u si. Vuleicung kan hmuh kan tonmi vialte ah hin Chinmi phun le ram caah apply kan tuah khawh mi a um lai maw ti le ruah le tuah duh nak thin lung ngeih cu Chin Chinmi politics dih asi. Damte in, Lnk.
Pu Lian Uk
ding zong lung atho chin chin ve. Hi ca kan ttial tik ah Chinmi kong tangli tangnga lio kan rakcawnmi le mirangca Kawlca kan relkhawh hnu Chinmi kong kan relmi cauk vialtte chung tonh dih in ttial mi asi. Hi kan ttial mi hi, hi bantuk in cauk kip chungrel mi le kan mah experiance hmuhton mi kan vunpeh tonh tik ah kan ruah ton lo mining in a hung kerkawi mi zong theih thiam khawh a um kho ngai mi asi. Cu caah rel rak zuam cio ko u. Chinmi nih politics hi bantuk rakruah awk hi kan pipu chan ah vuleicung thilsi ning le aa pehtonh ning rakcawn mi ngeih khawh lo in an chuahpi mi fimnak long nih kan ramkong ah thiltuah ding an rak tlinh khawh lo mi a um ding hrim asi bantuk in chanbia leiba tamtuk kan ngei cang hna. 'Tamaing kywe ttinda in matan mya de' tiah Kawl holh in kan ti hnga.. Khat lei in Mirang nih an ram a rak uk mi kha an i hman thiam ruang ah ram arak um bal lo mi Pakistan te Bangladesh te hna hmanh hi biaknak I khah nak ruang le ikhah lo nak ruang ah an miphun rampi ah an hung isem kho cio hna. Mirang nih arak kan uk hi Chinmi phunnih rak ihman thiam u si law, India le Kawlram kar ah atu ah hin rampi pakhat in um ding khi kan rak si ve kho ko hnga. Zeitin tiah, kanram chungpi tam deuh avun lak cang ka in Kawlmi phunzong an si lo I, India miphun zong an si lo caah hi ram hnih kar ah aa lo dih mi miphun pakhat ansi ti an pennak ni atla kho lo mi Mirang nih an rak hmuh khawh. 750 AD ah an ttial mi lungcaah Chin ti an rak ttialmi hna miphun holh le nun phung a hmang mi Monywa in achaklei Chindwin kuam ram vialte cu Chinmi umnak ram asi caah an umnak in a hungluang mi tiva pi cu Chin mi phun um nakram in ahungluang mi tiva tiah Chindwin ti min an rak peek hi an rak hmuh khawh. Cu caah 1892 Calcutta khua ah Chin-Lushai conference timi Assam, Bengal, Burma provinces pawl Chief Commisioners le India le Kawlram cu can lio a uk mi Governor General a ai awh ralkap Generals pawl nih an lak ka mi
cu ram hnih kar lak Chinram cu zeitin dah kan uk ah a tthat lai ti bia cu conference ah an rak ruah mi asi. Chinram cu Governor pakhat nih uk mi ramkulh in Burma, Assam,
Bengal he tlukceo te level khat in uk ve ding an rak ruah. B. S. Carey kha an ram atlawngbik le a hel bik le an kong a theih bik mi na si. Cucaah nangmah nih a ttha bik ding in uk nak ding upadi hi na ttial lai tiah ttuanvo an rak peek. Carey zong nih hin Province pakhat in Governor pakhat uknak ah ser ding in upadi cu ttial ding arak tuah ti hi ruah khawh ngai mi asi. Asina in Governor General council sin fehter ding a khin tik ah Ttio le Tipi furcan sautuk alianh chung ca peek chuk cho nak le ipeh tleinak acat lai I Mirang he remnak tuah mi aduh lo mi Chinmi nih Mirangkha cikpak in adoh rih mi hna Chinmi an rak um rih ti asi. Chinmi uktu bawi le Mirang an phu hnih rem nak an tuah lio bia kam ning in an mah Chinmi uktu bawi nih an iuk nak ningte in bawiuknak in iuk tthan ding Chin Hills Regulation 1896 hi Chin Hills Act ti si ti lo in
aniam deuh mi regulation upadi tu ah an rak ser. Cucaah Chinram cu district pali-nga ah an tthen I, Chin Hills Regulation 1896 he cukum thawk in cu upadi cun an rak uk. Assam Province ah an chiah mi District pa hnih Naga Hills District le Lusahi Hils District kha Assam governor nih siseh, Bengal Province I anchiah mi Bawm kan unau le adang Chinmi um nak Chittagong Hills Tract District cu Bengal Governor nih siseh, Burma Provnce ah chiah mi Chin Hills District le Singkaling Khamti Naga Hills Disdtric siseh Chin Hills Regulation 1896 longte hman hnawh in cu governors pa li nih cun an rak uk hna. Carey hi cu ti a mah khin ning in Chin province in an ser lo ruang ah a lung atling lo I a rian in aa phuak ti bantuk zong hi bia arak um ngai.
Naga Hills ah cun 1919 hnu in hi Chin Hills Regulation 1896 in an uk ve mi hna a si. Cu upadi ah Chin timi chung ah Lushai, Kuki, Naga le Chintlang I a ummi Chinmi hna le Chin nunphung le holh a hmang mi mizei paoh paoh Chinmi chung ah an itel ti upadi biacang a um . Cucaah districts a zapi hi Chinmmi nunphung le holh ahmang mi longte an si caah hi tin Chin Hills
Regulation in ukkhawhdih mi ansi ruang ah cu lio ruahnak in Chinram ti hi kan vun hman mi si. Cucaah Province pakhat a si ding te zeima lo kar te ah Governor dangdang nih District dangdang in an kan vun uk mi cu Province pakhat in ram khat in ukmi ram sinak sui luchin vuikhat nak kan rak thlau tthan ah ruah khawh hrim mi asi. Kawlramcu Province pakhat in Mirang nih uk mi asi
ning in ramkhat ah a vun ichuah thai mi asi. Cubantuk in Chinram cu Province in culio khinning in Mirangnih rak uk st eh law Mirang a kir tik ah ramkhat in Chinram tiah Chin Hills Regulation nih rasmri athler ningkautaktak in ramkhat ah kan vun um khawh ve ding kansung nak vun ttial
mi asi. Zeicah tiah hikanraksunghnak hi hibantukin sungti lo ding hi hmailei can caah hi bantuk can ttha sungh ti lo ding in Chinmiphun le Chinram politics Chinmi nih peh tonh te in kan relle kan theih ding asi mi hi vun ttial duh mi asi. Cu hnu ah cu district pa nga cu WWII hnucangka Crown Colony scheme in governor pakhat ukmi Province pakhat in kan in uk tthan hna lai tiah ram-uknak upadi lei thiam sang ngaingei Professor R .Coupland 1946 ah an vun hlat hlaiter minih Province pakhat ser ding ah a tttha kho Mirangcozah sinreport a pe cang na in, India le Kawlram nih Independence hmuh ding an I hnawh tuk ruang le Chinminih politics kanrak theih lo ruang ah Province pakhat ah kan hung si kho hoi lo. Malaysia khi Crown colony in uktthan mi
hnuah Mirng nih Independence peekmi anrak si ve. Cu caah a vui hnih nak suilu chin kan thlau tthan hoi rih. Cu hnu ah anmahte in aa uk kho mi an si rih lo caah UN zoh khen chung mi ram in ukchung in an mahte I uk thiam lak in UN nih cawnpiak hnu ah Independence peek teding timi arak si. Cubantukmahte an I ukkholo ti UN zohkhen chungmi uknak I chiah miramtanpi Independence in a um mi ramtamngai an um. Namibia te East Tomore te hi ansi. Cucaah Chinmi nih chinpolics kanraktheih lo rng ah theih lo ruang ah an rak kan hlen khawh I suiluchin
avuithum nak kan vun thlau hoi. Atu ah cun ramkip zong Chinmi kan phancang I, hi Chin politics hi rialrep in a lung atho mi nih hi ka ttial milong silo in hi ramuk nak kong
he aa peh tlai mi le Chimiphun kan si ning nunphungzeizong he peh tonh khawh ding in kanmiphunle kanram hmailei ah kalpi ning vunthiam ding hi Chinmi nih kan izuam ding hrim asi cang. Cucaah hica arelmi cu Chinmiphun cung tleihchannakle sianlo naktaktak angei mi dih nan si. Cucaah hinak tam in Chinmi hmaileiihruining kong lamding zulh awk
vun tuah ding cawlh alam fiang chinchin in nan vun hmuh te ding hi kanruah chung khawh ngaimi asi.Cucaah Chin politics kong rel le ttial hi ruat cio hrim hna u si. Vuleicung kan hmuh kan tonmi vialte ah hin Chinmi phun le ram caah apply kan tuah khawh mi a um lai maw ti le ruah le tuah duh nak thin lung ngeih cu Chin Chinmi politics dih asi. Damte in, Lnk.
Pu Lian Uk
Thursday, July 29, 2010
RUABUK KHUA KUM 100 & KHRIHFA 75 TLIN NAK
Zingpumh thawngtha chimmi(march 1/08)
Pastor Cung Bik
“Jesuh khrih kan ceu nak”(John1:9;8:12)
Tiochun khua kum 100 & khrihfa 75 tlin nak JUBILI ni sunglawi a kan pe i,lam a kan hruaitu,thangtthatnak cantha kan hmuhcaah kan Pathian a minthiangthangtthat si ko seh. Tiochunkhuami ramchung/ramleng um, hringnusorpa nan dahlak cungah Jubili nih a phurh mi a thluahchuah nak a thar in um ko seh.
Tiochun khua cu Pu Chun Kham le a hawi le nih Buangkhua in 1908 kumah an rak tlak. Harsat nakphunkip an tong, saral lakah khua an rak sa. Sihmenhsehlaw hmai lei fanu fapa hna khuasak nak ding an ruah naknih raltthatnak le lung tthawn nak a rak ngeihter hna. An temtuar nak theipar a tlantu kan si. Tu chunni ah um ve hna seh law zei tluk in dah an I nuamh ve lai.
Cun can tlawnpal an van um hnuah Bualpi khua in Pu Rual Tei nih Tiochun khua ah cun Khrihthawngttha cu 1923 hrawngah a rak phuan. Khrihfa si lai cu an rak duh hrimhrim loh. A vokpi tiang zong in meithal in an rakkah piak. Har sat nak tampi a rak tong ve. Sinain khrihthawngttha cu ral ttha te in a dirpi peng. Pathian nih thawn nak a rak pek i khrihfa tthasi nak thinlungput in a dirter. Pathian nih a kan pekmi thlarau nih cun miral chia ah a kan ser lo. Thawnnak le dawtnak le mah le mah i uk khawh nak tu khan a kan khah ter. Cun Pathian nihthazang an pek ningin thawngtthaca i temhnak in kha ngamh lehlam ko (llTimote 1:7). A timi nih thazang thawn nak tampi a rak pek. Pathian bia cu meici bangin a tthang ve ceomao i tu chunni ah cun lunglawmh nak faphalput in kan lawi ve cang. Pathian rianttuan tu ttha tampi kan um ve cang, Fanu fapa ttha tampi hringsor tu ah a cang ve . Cucaah Jesuh khrih thawngtha bia ruangah hin, tu chun kan dirhmun hi kan phan khawh nak zong a si. John thawngttha kan rel mi ah kan hmuh bantuk in Jeuhkhrih cu kan ceu nak taktak cu a si ko. John 8:12 ah`` kei cu hi vulei ceu nak ka si” a ti. Bia cu nun nak hram a si i cu nunnak nih cun minung kha ceu nak a pek hna cu ceunak cu
Muilakah khan a ceu i muihnak nih khan zeitik hmenhah a hmit bal lo (John1:4).
Kan pu pa hna nih khua le ram an tlak ah siseh, khrihthawngttha an rak phuan ah siseh, A mui sehtan pen nak le saral lak ah, ttihnungphun za kip lakah lungtthawng te in tei an rak ma. Cu mui nak chungcun Khrihthawngttha nih cun ceu nak chung ah a luhpi hna. Muihnak nih cun a rak tei kho hrim lo. Cucaah tu chun ni hi bawipa nih a kan pekmi ni sung lawi a si. Hi niahhin i nuam u sih law i lawm u sih. Cu kan i lawmh nak ni cu kan caah Jubili ni cu a si ko.
Bawipa kan Pathian nih Israel mi hna Izipt ram in a chuahpi hna lio ah Moses cu sanai tlang ah a chawnh i Jubili kum he pehtlai in a rak chimh Levitikas25 chungah.
Cun Deuteronomi15:1-6;Exodus21:1-11 ahcun luatnak kum a ti. Hi kum ah cun lei ba zong kha nan I ngaithiam lai a ti.A tawinak in kan chim ahcun luatnak ni philh lo nak, lunglawmh nak puai kan ti ko lai. Lev 25 ahcun Sabbath kum timi pasarih kha nanrel lai, pasarih let sarih kum ahcun a thiangmi muko kha nan chawhpi lai. Rem nakni ahcun nan ramchung vialte ah nan tum thluahmah lai, kum sawmnga nak kum cu nan thian ter lai, ramchung um mi vialte kha luatnak nan thanh hna lai, nan caah Jubili a si lai (v8). Jubili kum ahhin mah le thil sincioah kir than nan si lai. Nan innpa sinah Pakhat le pakhat nan i tleng lai lo. Nan Pathian kha nan ttih lai(v17).Na unau kha a si a fah i nangmah kha an toh ahcun na rak cawm ken lai(v 35). Cun na tangka kha a karh in na cawih hna lai lo, na rawlzong a miak in na pe hna lai lo. Pathian cu ttih ko(v37). Cun Ram nih a theitlai a chuah lai i khimte innan ei lai i ramchungah himte in nan um lai(v19).
Cucaah Jubili kan tuahmi hi a lak a si awk a si lo. Kan bibal caah ttha te in kan hmuh bantuk in kan nun nak zongah nunpi ding kan si. Nuamh sawhsawh le puai menmen lawng in kan hman awk a si lo. Khua chungah hmei nu hmeipa cung ah siseh u le nau cung ah si seh, dawt nak le ngeih thiam nak nun hi kan ngeih zungzal awk a si. Jubili hnu lei ah kan lungthin kan putawk a si mi kan baibal nih a kan cawnpiak mi pa thum in kan van langhter lai:-
1)Dinnak nak kha a catlo mi tivabang in luantercamcin ko uh (Amos5:24). Cun sualnak cu mizeimiphun ca pohah ningzah nak a si, Miphun a lianngan ter tu cu dinnak a si (Phungthlukbia 14:34). A nunning kha a din i a that ah cun a hnu i a tufa cu thluachuah hmu mi an si (phungt 20:7). Cucaah dinnak hi nunpi zuam cio hna u sih.
2).Daihnak kan chiahtak hna vulei nih an pekmi hna deihnak ban tuk a si lo(Jh14:27). A ram cu a daizungzal lai (Isaiah9:7). Bawi Jesuh a chuahka ah vanmi nih hla in an sak mi cu a dawtmi um nak vulei ah rem deih nak leng ko seh an ti (Luka 2:14). Cu bantuk in zumtu tha kan si I jesuh khrihnih a camcilhmi le a thiangthlarau nih lam a hruaimi kan si ah cun kan khua kan ram le kan khrihfa bu ah daih nak a um zungzal awk a si.
3).Dawhnak A hmunzungzalmi thil pathum an um cu hna lakah a ngan bik cu dawt nak a si (I korin 13:13). Cun kei mah nih kan dawthna bantuk tein Pakhat le pakhat i daw uh, nan i dawt i nan zawn nan i ruah ahcun minih a ka zultu nan si kha an in theih hna lai (John13:34). Dawt nak taktak cu thil ti nakah a langmi dawtnakin a si awk a si (IJohn 3:18). Dawtnak hi khrihfa mi kan nunnak ah a herhbik mi a si ti kha mah baibal nih an langhter.
A cunglei ah kan langhter bang in, kan pu pa hna nih khua le ram, khrihfabu an rak dirh tik ah teimaknak thinlung he an rak ttuan. Khrihthawng tha cu ral tthatein an rak dirpi bangin hi pin kan nun lam tluan zong ah Kan pupa hna nung ning le zumhninghi pehzulhin dirpi chin ko hna u sih. Khuami kanza te in Jesuh khrih cu kan ceunak a si zungzal khawh nak hnga dingah cun nifa tin kan nunnak ah dinnak, daihnak le dawtnak hna hi nunpi in thumthlak hri bangin hrual tti zungzal ko hna u sih. Thumthlak hrihrual cu a fek i chah a har mi a si (phungchimtu 4:12). Cu tiin kan nunah cun Khuachungah Rualrem nak a um lai i Pathian thluachuah hmu mi khua kan si lai. (Sam 133). Kan Ram nih theipar ttha a chuahpi lai, canan ram ah a cang lai (levitikas 25:19).
Thawngttha bia ai hrawm tu nan zapi cung ah le Ruabuk khua ciruang kan dih lak caah Pathian nih thluachuah kan pekpiak ko seh.
A men
Pastor Cung Bik
“Jesuh khrih kan ceu nak”(John1:9;8:12)
Tiochun khua kum 100 & khrihfa 75 tlin nak JUBILI ni sunglawi a kan pe i,lam a kan hruaitu,thangtthatnak cantha kan hmuhcaah kan Pathian a minthiangthangtthat si ko seh. Tiochunkhuami ramchung/ramleng um, hringnusorpa nan dahlak cungah Jubili nih a phurh mi a thluahchuah nak a thar in um ko seh.
Tiochun khua cu Pu Chun Kham le a hawi le nih Buangkhua in 1908 kumah an rak tlak. Harsat nakphunkip an tong, saral lakah khua an rak sa. Sihmenhsehlaw hmai lei fanu fapa hna khuasak nak ding an ruah naknih raltthatnak le lung tthawn nak a rak ngeihter hna. An temtuar nak theipar a tlantu kan si. Tu chunni ah um ve hna seh law zei tluk in dah an I nuamh ve lai.
Cun can tlawnpal an van um hnuah Bualpi khua in Pu Rual Tei nih Tiochun khua ah cun Khrihthawngttha cu 1923 hrawngah a rak phuan. Khrihfa si lai cu an rak duh hrimhrim loh. A vokpi tiang zong in meithal in an rakkah piak. Har sat nak tampi a rak tong ve. Sinain khrihthawngttha cu ral ttha te in a dirpi peng. Pathian nih thawn nak a rak pek i khrihfa tthasi nak thinlungput in a dirter. Pathian nih a kan pekmi thlarau nih cun miral chia ah a kan ser lo. Thawnnak le dawtnak le mah le mah i uk khawh nak tu khan a kan khah ter. Cun Pathian nihthazang an pek ningin thawngtthaca i temhnak in kha ngamh lehlam ko (llTimote 1:7). A timi nih thazang thawn nak tampi a rak pek. Pathian bia cu meici bangin a tthang ve ceomao i tu chunni ah cun lunglawmh nak faphalput in kan lawi ve cang. Pathian rianttuan tu ttha tampi kan um ve cang, Fanu fapa ttha tampi hringsor tu ah a cang ve . Cucaah Jesuh khrih thawngtha bia ruangah hin, tu chun kan dirhmun hi kan phan khawh nak zong a si. John thawngttha kan rel mi ah kan hmuh bantuk in Jeuhkhrih cu kan ceu nak taktak cu a si ko. John 8:12 ah`` kei cu hi vulei ceu nak ka si” a ti. Bia cu nun nak hram a si i cu nunnak nih cun minung kha ceu nak a pek hna cu ceunak cu
Muilakah khan a ceu i muihnak nih khan zeitik hmenhah a hmit bal lo (John1:4).
Kan pu pa hna nih khua le ram an tlak ah siseh, khrihthawngttha an rak phuan ah siseh, A mui sehtan pen nak le saral lak ah, ttihnungphun za kip lakah lungtthawng te in tei an rak ma. Cu mui nak chungcun Khrihthawngttha nih cun ceu nak chung ah a luhpi hna. Muihnak nih cun a rak tei kho hrim lo. Cucaah tu chun ni hi bawipa nih a kan pekmi ni sung lawi a si. Hi niahhin i nuam u sih law i lawm u sih. Cu kan i lawmh nak ni cu kan caah Jubili ni cu a si ko.
Bawipa kan Pathian nih Israel mi hna Izipt ram in a chuahpi hna lio ah Moses cu sanai tlang ah a chawnh i Jubili kum he pehtlai in a rak chimh Levitikas25 chungah.
Cun Deuteronomi15:1-6;Exodus21:1-11 ahcun luatnak kum a ti. Hi kum ah cun lei ba zong kha nan I ngaithiam lai a ti.A tawinak in kan chim ahcun luatnak ni philh lo nak, lunglawmh nak puai kan ti ko lai. Lev 25 ahcun Sabbath kum timi pasarih kha nanrel lai, pasarih let sarih kum ahcun a thiangmi muko kha nan chawhpi lai. Rem nakni ahcun nan ramchung vialte ah nan tum thluahmah lai, kum sawmnga nak kum cu nan thian ter lai, ramchung um mi vialte kha luatnak nan thanh hna lai, nan caah Jubili a si lai (v8). Jubili kum ahhin mah le thil sincioah kir than nan si lai. Nan innpa sinah Pakhat le pakhat nan i tleng lai lo. Nan Pathian kha nan ttih lai(v17).Na unau kha a si a fah i nangmah kha an toh ahcun na rak cawm ken lai(v 35). Cun na tangka kha a karh in na cawih hna lai lo, na rawlzong a miak in na pe hna lai lo. Pathian cu ttih ko(v37). Cun Ram nih a theitlai a chuah lai i khimte innan ei lai i ramchungah himte in nan um lai(v19).
Cucaah Jubili kan tuahmi hi a lak a si awk a si lo. Kan bibal caah ttha te in kan hmuh bantuk in kan nun nak zongah nunpi ding kan si. Nuamh sawhsawh le puai menmen lawng in kan hman awk a si lo. Khua chungah hmei nu hmeipa cung ah siseh u le nau cung ah si seh, dawt nak le ngeih thiam nak nun hi kan ngeih zungzal awk a si. Jubili hnu lei ah kan lungthin kan putawk a si mi kan baibal nih a kan cawnpiak mi pa thum in kan van langhter lai:-
1)Dinnak nak kha a catlo mi tivabang in luantercamcin ko uh (Amos5:24). Cun sualnak cu mizeimiphun ca pohah ningzah nak a si, Miphun a lianngan ter tu cu dinnak a si (Phungthlukbia 14:34). A nunning kha a din i a that ah cun a hnu i a tufa cu thluachuah hmu mi an si (phungt 20:7). Cucaah dinnak hi nunpi zuam cio hna u sih.
2).Daihnak kan chiahtak hna vulei nih an pekmi hna deihnak ban tuk a si lo(Jh14:27). A ram cu a daizungzal lai (Isaiah9:7). Bawi Jesuh a chuahka ah vanmi nih hla in an sak mi cu a dawtmi um nak vulei ah rem deih nak leng ko seh an ti (Luka 2:14). Cu bantuk in zumtu tha kan si I jesuh khrihnih a camcilhmi le a thiangthlarau nih lam a hruaimi kan si ah cun kan khua kan ram le kan khrihfa bu ah daih nak a um zungzal awk a si.
3).Dawhnak A hmunzungzalmi thil pathum an um cu hna lakah a ngan bik cu dawt nak a si (I korin 13:13). Cun kei mah nih kan dawthna bantuk tein Pakhat le pakhat i daw uh, nan i dawt i nan zawn nan i ruah ahcun minih a ka zultu nan si kha an in theih hna lai (John13:34). Dawt nak taktak cu thil ti nakah a langmi dawtnakin a si awk a si (IJohn 3:18). Dawtnak hi khrihfa mi kan nunnak ah a herhbik mi a si ti kha mah baibal nih an langhter.
A cunglei ah kan langhter bang in, kan pu pa hna nih khua le ram, khrihfabu an rak dirh tik ah teimaknak thinlung he an rak ttuan. Khrihthawng tha cu ral tthatein an rak dirpi bangin hi pin kan nun lam tluan zong ah Kan pupa hna nung ning le zumhninghi pehzulhin dirpi chin ko hna u sih. Khuami kanza te in Jesuh khrih cu kan ceunak a si zungzal khawh nak hnga dingah cun nifa tin kan nunnak ah dinnak, daihnak le dawtnak hna hi nunpi in thumthlak hri bangin hrual tti zungzal ko hna u sih. Thumthlak hrihrual cu a fek i chah a har mi a si (phungchimtu 4:12). Cu tiin kan nunah cun Khuachungah Rualrem nak a um lai i Pathian thluachuah hmu mi khua kan si lai. (Sam 133). Kan Ram nih theipar ttha a chuahpi lai, canan ram ah a cang lai (levitikas 25:19).
Thawngttha bia ai hrawm tu nan zapi cung ah le Ruabuk khua ciruang kan dih lak caah Pathian nih thluachuah kan pekpiak ko seh.
A men
“Vulei ceunak nan si”.
Baibal cangthim- “Vulei ceunak nan si”. Mtt 5:14; Luke 3:4-6
Chin miphun hi kan tuanbia ah a zam phun kan rak si ko rua:
Laimi kan tuanbia hi zamnak tuanbia tiah chim khawh a si. Cucu dotthum in fianh khawh asi hnga. Kan tuanbia tialtu pawl chimning ah Tuluk ram in kan ra ti a si. Tuluk ram ahhin siangpahrang pennak he lianngan ngai in a rak ummi kan si i siangpahrang dang nih an rak tei hna caah cu ral ttih ah an rak zam an ti. Cuticun Tibet tlangram van tan in Kachin ram hna an van lonh hnuah Chindwin velley le Kawlram laifang hmunrawn ram tha ah can sau nawn khua an rak sa. Cucu a voikhat zamnak a si. Ramtha le hmuntha ah an rak phan ko. Cu ka cun a voihnihnak an zam than. An kiangkap i a rak um vemi miphun dang le siangpahrang hna ttih ah Laitlang an rak fuh than. Ral ttih ah hmun hma tha an chuahtak i tlangram an phan than. Laitlang cu an caah hmunhma tha a si. Ral an um ti lo. Hi a voihnih nak tiang an zam ahhin an runpi in rak zam le rak i thial dawh an si. Miphun pakhat a rak simi hrek cu holh le nunphung pakhat an ngei ko lai ti cu chim hau loin ruah khawh a si ko. Sihmanhsehlaw a voihnihnak an va pemnak Laitlang cu tlang sang pipi le hor thuk pipi rumro in a rak khat. Hmun an van khuar cio tikah tlang le tiva nih an dan hna i duhsah tein mising bantuk ah an mah le anmah kha an van i hmuh than. An holh an van i dang. Kum le can a hong sau tikah ral hmuh in an rak i hmuh cang. Unau an si an i philh.
Chin miphun nih a hmasa bik dirhmi bu cu Chin Hills Baptist Association a rak si: 1899 kumah Thawngtha chimtu an phan. 1907 kumah a hmasa bik Laimi hna caah bu (organization) a simi Chin Hills Baptist Association an rak dirh. A dirhtu hna hi holh phunnga leh chom in cu bu cu an rak ser. Zumhnak ruangah tlang nih a danmi hna lunghrinhnak kha an rak tei khawh.
Mah peng tlang le holh ttanhnak nih i lunghrinhnak tlang a santer than: Asinain tlang le hor nih a dan i aa then dihmi lunghrinhnak cu a dih taktak hlei lo. Mah peng le holh ttanhnak a sang ngaingai. Cuhnak thinlung a chuak. Uico saruh cuh in zeipaoh an rak i cuh. Mission lei in sizung tuah ding an rak ti. Sihmanhsehlaw an i cuh caah an rak ngol. Nih chuak maw ttah chuak bia deuh dek a si? Vanlawng dinhhmun zong an rak i cuh. Khoika bia in dek a si. Lairam ah vanlawng dinhhmun tuah a si lai ti a rak si. Mah hmun um an duh cio. Tiddim le Falam nih tlangpar ah vai tuhmui in heh-law-heh an rak cawh (vanlawng tumhmun tuhmui cawhcu mak tak hi a si). Hakha nih an i thawh ve i Haithlan timi Hakha khua taw kuar ah an cawh ve (tuanphung chimtha an si). University cu duh tuk a si hoi. Hmundang um lai an phang dih. A donghnak ah Tiddim peng chung Khaikam ah sak an sak. An thawkka ahcun Lairam caah an ti i, Khaikam college tiin an thawk. An van dih i Sianginn an on tik ahcun Kalay College ti a si than i, a donghnak ahcun a hmunhma vialte zong Kalay myone chungah an chiah dih. Hibantuk thil tonmi tampi an um.
A poi tukmi cu atu a voithumnak kan zam tiangah mah peng le holh ttanhnak hor thuk an i zampi rih: Lairam khuasak cu har tuk kaw, sifah le harnak dangdang a van i phua than hoi i 1990 hnuin a voithumnak a runrun in zam than a si. Asinain a buin fuh dingmi vawlei a um ti lo. Ramkip ah i thek dihin zam a si cang. Ngiahchia a simi cu Lairam tlangsang le horthuk nih a kan then ruangah a chuakmi thinlung cheunak kha ramdang ah i phorh rih hi a si. Ramdang ko ahhin ramri tlang, holh tlang, phun tlang an sang khun. Fimnak ram kan phan ti a si ko nain, Lairam hor le tlang cu kan chilh in kan chim kho hna lo. Ramdang a phanmi ko nan zualhma. Zamnak hmun dang le ramdang um rih sehlaw ruahchan awk a pelpawi tal a um kho rih hnga. Nain zamnak hmun vawlei ah a um ti lo. Atu a voithumnak zamnak ram hna ah mi sal tu ah kan i ser hi philh lo ding a si.
Judahmi tuanbia hi tlik le zamnak tuanbia a si ve: BC 580 hrawngah Judah ram cu Babilon cozah nih a ruun i a lak dih. A ram chung thiltha, mithawng, midawh le mifim paohpaoh Babilon ah a kalpi dih hna. Nganh ta mi cu santlailo lawng an si. Banbilon rumnak ah mi tampi an tlau. An tuarmi a hmu fiangtu hna nih fakpi in ttah buin Pathian an auh than. Pathian nih profet Isaiah sinin a leh hna. Bawipa a ra lai. Khamh an duh hna. Cucaah lam rak sial uh. Tlang rak chim hna uhlaw, kuar rak chilh hna uh. A bingbo mi vialte rak milhtlorh uhlaw Bawipa cu nan sin ah a lut lai, a ti hna. Annih ruahnak ahcun lam ttha lo le a bingbo mi cu Bawipa nih a ser awk a si, tiin an ruah.
Nihin Laimi kan dirhmun zong Judah mi he kan i lo: Tuchun kan Laimi dirhmun cu hilio Judahmi hna he kan i naih ngaingai. A thawngmi, a thiammi, ai dawhmi, a rummi le thil ti kho deuhmi ramleng ah nan chuak dih. Lentecelh thiam, tum le sak thiam vailte ramdang ah nan tling. Ram a hngakmi hna cu a bulbeu, a kiakkawi le hman tlak ti lo mi lawngte kan si. Kan ram lawng a si lo, a minung a car in kan car. Hi lio ahhin kan Pathian nih lamsial a kan fial ve. Tlang chimh, hor chilh le a bingbo milh kha Bawipa rian ah kan chiah i kanmah nih kan i timh lo ahcun Bawipa a lut kho lai lo. Cung sangpi i a zuangmi vanlawng cung in Lairam cu ai dawh ngaingai. Tlangsang le hor thuk an i hngal lo. Ramri a lo. Naih tuk i kan zoh lawngah tlang nih a kan phenh dih i khuadang kan hmu kho ti lo. Kum zabu 21 vawlei mit le Isaiah mit in kan ram kan cuanh ahcun kan fing tlang hna le kan horkuang hna hi an i dawh tuk. Mi kham le mi dawn an si lo, kan holh hna zong hi dawhnak a tlinter chintu an si lehlam.
Ceunak nan si: Nan tlangthim hi a tawinak tein nan lak i a fiang ngaingai, Ceunak nan si i hngalh hi a biapi tuk. Ceunak he aa ral kahmi cu muihnak a si. Muihnak chung ahcun i hmuh thiam lonak, rualrem lonak, dinlonak, mah zawnn lawng ruahnak tlang le horthuk pipi an um. Cu muihnak cu ceunak nih a vun kah ahcun an i thup kho lo, an lo dih. Atu ah cu muihnak tlang hna cu ZBC nih a chimh cuahmah hna. Thleidannak horthuk poah a chilh cuahmah. Lairam chung ummi hna le ZBC nih tlang kan chimh cuahmah lioah Norway um le khuaza phan ramleng ummi hna nih kan bawm ve u. Nannih cu vawlei ceunak nan si, Norway ram zongah nan ceunak kha nan langhter fon lai, Cu ti lawngah kan ram a dam kho lai.
ZBC.GS. M .Thawng Kam
Chin miphun hi kan tuanbia ah a zam phun kan rak si ko rua:
Laimi kan tuanbia hi zamnak tuanbia tiah chim khawh a si. Cucu dotthum in fianh khawh asi hnga. Kan tuanbia tialtu pawl chimning ah Tuluk ram in kan ra ti a si. Tuluk ram ahhin siangpahrang pennak he lianngan ngai in a rak ummi kan si i siangpahrang dang nih an rak tei hna caah cu ral ttih ah an rak zam an ti. Cuticun Tibet tlangram van tan in Kachin ram hna an van lonh hnuah Chindwin velley le Kawlram laifang hmunrawn ram tha ah can sau nawn khua an rak sa. Cucu a voikhat zamnak a si. Ramtha le hmuntha ah an rak phan ko. Cu ka cun a voihnihnak an zam than. An kiangkap i a rak um vemi miphun dang le siangpahrang hna ttih ah Laitlang an rak fuh than. Ral ttih ah hmun hma tha an chuahtak i tlangram an phan than. Laitlang cu an caah hmunhma tha a si. Ral an um ti lo. Hi a voihnih nak tiang an zam ahhin an runpi in rak zam le rak i thial dawh an si. Miphun pakhat a rak simi hrek cu holh le nunphung pakhat an ngei ko lai ti cu chim hau loin ruah khawh a si ko. Sihmanhsehlaw a voihnihnak an va pemnak Laitlang cu tlang sang pipi le hor thuk pipi rumro in a rak khat. Hmun an van khuar cio tikah tlang le tiva nih an dan hna i duhsah tein mising bantuk ah an mah le anmah kha an van i hmuh than. An holh an van i dang. Kum le can a hong sau tikah ral hmuh in an rak i hmuh cang. Unau an si an i philh.
Chin miphun nih a hmasa bik dirhmi bu cu Chin Hills Baptist Association a rak si: 1899 kumah Thawngtha chimtu an phan. 1907 kumah a hmasa bik Laimi hna caah bu (organization) a simi Chin Hills Baptist Association an rak dirh. A dirhtu hna hi holh phunnga leh chom in cu bu cu an rak ser. Zumhnak ruangah tlang nih a danmi hna lunghrinhnak kha an rak tei khawh.
Mah peng tlang le holh ttanhnak nih i lunghrinhnak tlang a santer than: Asinain tlang le hor nih a dan i aa then dihmi lunghrinhnak cu a dih taktak hlei lo. Mah peng le holh ttanhnak a sang ngaingai. Cuhnak thinlung a chuak. Uico saruh cuh in zeipaoh an rak i cuh. Mission lei in sizung tuah ding an rak ti. Sihmanhsehlaw an i cuh caah an rak ngol. Nih chuak maw ttah chuak bia deuh dek a si? Vanlawng dinhhmun zong an rak i cuh. Khoika bia in dek a si. Lairam ah vanlawng dinhhmun tuah a si lai ti a rak si. Mah hmun um an duh cio. Tiddim le Falam nih tlangpar ah vai tuhmui in heh-law-heh an rak cawh (vanlawng tumhmun tuhmui cawhcu mak tak hi a si). Hakha nih an i thawh ve i Haithlan timi Hakha khua taw kuar ah an cawh ve (tuanphung chimtha an si). University cu duh tuk a si hoi. Hmundang um lai an phang dih. A donghnak ah Tiddim peng chung Khaikam ah sak an sak. An thawkka ahcun Lairam caah an ti i, Khaikam college tiin an thawk. An van dih i Sianginn an on tik ahcun Kalay College ti a si than i, a donghnak ahcun a hmunhma vialte zong Kalay myone chungah an chiah dih. Hibantuk thil tonmi tampi an um.
A poi tukmi cu atu a voithumnak kan zam tiangah mah peng le holh ttanhnak hor thuk an i zampi rih: Lairam khuasak cu har tuk kaw, sifah le harnak dangdang a van i phua than hoi i 1990 hnuin a voithumnak a runrun in zam than a si. Asinain a buin fuh dingmi vawlei a um ti lo. Ramkip ah i thek dihin zam a si cang. Ngiahchia a simi cu Lairam tlangsang le horthuk nih a kan then ruangah a chuakmi thinlung cheunak kha ramdang ah i phorh rih hi a si. Ramdang ko ahhin ramri tlang, holh tlang, phun tlang an sang khun. Fimnak ram kan phan ti a si ko nain, Lairam hor le tlang cu kan chilh in kan chim kho hna lo. Ramdang a phanmi ko nan zualhma. Zamnak hmun dang le ramdang um rih sehlaw ruahchan awk a pelpawi tal a um kho rih hnga. Nain zamnak hmun vawlei ah a um ti lo. Atu a voithumnak zamnak ram hna ah mi sal tu ah kan i ser hi philh lo ding a si.
Judahmi tuanbia hi tlik le zamnak tuanbia a si ve: BC 580 hrawngah Judah ram cu Babilon cozah nih a ruun i a lak dih. A ram chung thiltha, mithawng, midawh le mifim paohpaoh Babilon ah a kalpi dih hna. Nganh ta mi cu santlailo lawng an si. Banbilon rumnak ah mi tampi an tlau. An tuarmi a hmu fiangtu hna nih fakpi in ttah buin Pathian an auh than. Pathian nih profet Isaiah sinin a leh hna. Bawipa a ra lai. Khamh an duh hna. Cucaah lam rak sial uh. Tlang rak chim hna uhlaw, kuar rak chilh hna uh. A bingbo mi vialte rak milhtlorh uhlaw Bawipa cu nan sin ah a lut lai, a ti hna. Annih ruahnak ahcun lam ttha lo le a bingbo mi cu Bawipa nih a ser awk a si, tiin an ruah.
Nihin Laimi kan dirhmun zong Judah mi he kan i lo: Tuchun kan Laimi dirhmun cu hilio Judahmi hna he kan i naih ngaingai. A thawngmi, a thiammi, ai dawhmi, a rummi le thil ti kho deuhmi ramleng ah nan chuak dih. Lentecelh thiam, tum le sak thiam vailte ramdang ah nan tling. Ram a hngakmi hna cu a bulbeu, a kiakkawi le hman tlak ti lo mi lawngte kan si. Kan ram lawng a si lo, a minung a car in kan car. Hi lio ahhin kan Pathian nih lamsial a kan fial ve. Tlang chimh, hor chilh le a bingbo milh kha Bawipa rian ah kan chiah i kanmah nih kan i timh lo ahcun Bawipa a lut kho lai lo. Cung sangpi i a zuangmi vanlawng cung in Lairam cu ai dawh ngaingai. Tlangsang le hor thuk an i hngal lo. Ramri a lo. Naih tuk i kan zoh lawngah tlang nih a kan phenh dih i khuadang kan hmu kho ti lo. Kum zabu 21 vawlei mit le Isaiah mit in kan ram kan cuanh ahcun kan fing tlang hna le kan horkuang hna hi an i dawh tuk. Mi kham le mi dawn an si lo, kan holh hna zong hi dawhnak a tlinter chintu an si lehlam.
Ceunak nan si: Nan tlangthim hi a tawinak tein nan lak i a fiang ngaingai, Ceunak nan si i hngalh hi a biapi tuk. Ceunak he aa ral kahmi cu muihnak a si. Muihnak chung ahcun i hmuh thiam lonak, rualrem lonak, dinlonak, mah zawnn lawng ruahnak tlang le horthuk pipi an um. Cu muihnak cu ceunak nih a vun kah ahcun an i thup kho lo, an lo dih. Atu ah cu muihnak tlang hna cu ZBC nih a chimh cuahmah hna. Thleidannak horthuk poah a chilh cuahmah. Lairam chung ummi hna le ZBC nih tlang kan chimh cuahmah lioah Norway um le khuaza phan ramleng ummi hna nih kan bawm ve u. Nannih cu vawlei ceunak nan si, Norway ram zongah nan ceunak kha nan langhter fon lai, Cu ti lawngah kan ram a dam kho lai.
ZBC.GS. M .Thawng Kam
Jesuh Chuah Kum
Biahmaithi
Jesuh hi zei kum set ah dah a chuah? Hi biahalnak hi a buai zungzalmi a si. Aho hmanh nih cu ni bak ah, cu kum bak ah tiin an chim kho cio lo, a hrawnghrang lawng in an bia an donghter cio. Hmasa Khrihfa (Early Christians) pawl nih ni le thla, kum le caan hi biapi sapa tuk ah an rak ruat rua lo. Aw! cun, ni le thla an relning zong a rak i dang cio. Mi pakhat konglam an tial tikah “anih a bawi kum, kum cu zatnak ah” tibantuk deuh in an tial. Tahchunhnak ah, “Tiberius a bawi kum, kum hleinga nak” (Luke 3:1), “Herod siangpahrang bawi asi lioah Jesuh cu Judea ram Bethlehem khua ah a chuak” (Matthai 2:1) ti phun hi an catialning zulh deuh cem asi. Laimi pi le pu pawl zong hiti te hin si dawh an rak si ve. “Ka pi/pu, zeitik kum ah dah na chuah?” ti tikah “Cu lopil tlak kum ah, kha lopil tlak kum ah, kawm tai tiang phut an si lioah ka chuak,” an ti theu. Cu ruangah hnulei tuanbia dothlat tikah kum le caan kong i a buai ngai nak hi asi, tiah ka ruah.
Jesuh chuahnak (birth of Jesus) kong kan chim tikah minung thi le sa i a cannak (incarnation) he ai khat in ruah ding asi lo, thleidan ziathiam a hau. “Incarnation” timi cu Jesuh a nu paw chung i thlakua chung a um lio, minung tling – thi le sa, ruh le rang ngei ding in ai sersiam lio caan kha asi. “Birth” timi cu a nu paw chung i thlakua chung a um hnu, minung tling i ai sersiam hnu (incarnated asi hnu kan ti lai cu) i a hong chuah or hrin asi kha asi. Cu Jesuh chuah/hrinnak he pehtlai in Matthew le Luke nih an tial veve. Asinain a nithla le kum an langhter hleng lo. John nih hin filawsawfi hoih deuh in a tial i, lungfian a har ngai. Thawngtha pali lakah tial hmasa cem asi an timi Mark tu hi Jesuh chuahnak kongah daiziar in a um.
Dionysius Exiguus Chimning (December 25, 1 B.C.)
Dionysius hi Scythian monk asi. Hi pa hi A.D. 525 ah khan Pope John I nih Nithlak lei Khrihfabu (Western Church) hna caah nithla relnak (calendar) tuah a fial. Micheu nih Pope John I nih a fial ruangah asi lo, amah lungtho tein a tuah ko, an ti. Cu a tuahmi calendar cu Anno Urbi(s) Conditae (A.U.C.) tiah min a pek. Dionysius calendar ahhin 754 A.U.C. le A.D. 1 hi ai khat (754 A.U.C. = A.D. 1) in ruah asi i, Jesuh hi December 25, 753 A.U.C. ah a chuak, a ti. Cu tining in tuak tikah Jesuh hi December 25, 1 B.C. ah chuah dawh asi.
Matthew Chimning (Herod Siangpahrang Asi Lio)
Jesuh cu, Judea ram Bethlehem khua ah, Herod siangpahrang bawi asi lioah a chuak. (Matthai 2:1)
Asi ah, Herod hi zeitik kum in dah bawi hram ai thok i, zeitik kum ah dah a thih? Titus Flavius Josephus chimning ah, 37 B.C. ah Herod nih Jerusalem a lak i uk hram a thok i, 4 B.C. ah a thi, a ti. German mifim pa, Johannes Kepler (1571-1630) nih kum le caan umkalning a tuak ve lengmang tikah, Herod hi 4 B.C. ah a thi i, Jesuh hi Herod a thih hlan ah a chuak, a ti ve. A sullam cu Herod hi 37 B.C. in 4 B.C. tiang a bawi, tinak asi i, Jesuh Khrih hi cu caan karlak ah cun a chuak, tinak asi hnga. Hi zawn ah Matthai nih “Jesuh cu Herod siangpahrang a bawi kum, kum cu zatnak ah a chuak” ti phun in rak tial sehlaw a kum dothlat awk ah a fiang ngai hnga. A tial tung lo i, kan thleu.
German scholar E. Schurer nih Herod hi 3 B.C. ah a thi, ati ve nain Josephus le Ben Witherington III bia he ai kalh deuh. Josephus nih “Herod a cah (thih) deuh hlan te ah thlapa hi dawp nih a dolh i, (eclipse of the moon) Herod a thih hnu tlawmpal ah Lanhtakpuai (passover) tuah asi,” a ti. Ben Witherington III nih a timi cu, Josephus nih thlapa dawpdolhnak kong a chimmi hi 3 B.C. ah asi lo; March 12/13, 4 B.C. tu ah asi. Cun Lanhtakpuai an tuahmi zong hi April 11, 4 B.C. ah tuah thokmi asi. Cucaah Herod hi March 12 – April 11, 4 B.C. caan karlak ah thih dawh asi, a ti ve. Cucaah Matthew nih, “Herod siangpahrang bawi asi lio ah a chuak,” a ti bantuk in a hong fiang ngaimi cu, Jesuh hi 4 B.C. or 4 B.C. hlan ah chuak sehlaw a dawh cem ko, ti hi asi.
Josephus tells us much about Herod. The best word to describe his reign is 'overkill.' He murdered his favorite wife's father, drowned her brother--and even killed her! He executed one of his most trusted friends, his barber, and 300 military leaders--all in a day's work! Then he slew three of his sons, allegedly suspecting them of treason. Josephus tells us that "Herod inflicted such outrages upon (the Jews) as not even a beast could have done if it possessed the power to rule over men" (Antiquities of the Jews 17:310).
Josephus records an eclipse of the moon just before Herod passed on. This occurred on March 12th or 13th in 4 B.C. Josephus also tells us that Herod expired just before Passover. This feast took place on April 11th, in the same year, 4 B.C. From other details supplied by Josephus, we can pinpoint Herod the Great's demise as occurring between March 29th and April 4th in 4 B.C.
It might sound strange to suggest that Jesus Christ was born no later than 4 B.C. since B.C. means 'before Christ.' But our modern calendar which splits time between B.C. and A.D. was not invented until A.D. 525. At that time, Pope John the First asked a monk named Dionysius to prepare a standardized calendar for the western Church. Unfortunately, poor Dionysius missed the real B.C./A.D. division by at least four years!
Now Matthew tells us that Herod killed Bethlehem's babies two years old and under. The earliest Jesus could have been born, therefore, is 6 B.C. Through a variety of other time indicators, we can be relatively confident that the one called Messiah was born in either late 5 or early 4 B.C.
The tradition for December 25th is actually quite ancient. Hippolytus, in the second century A.D., argued that this was Christ's birthday. Meanwhile, in the eastern Church, January 6th was the date followed.
But in the fourth century, John Chrysostom argued that December 25th was the correct date and from that day till now, the Church in the East, as well as the West, has observed the 25th of December as the official date of Christ's birth.
Jesuh hi zei kum set ah dah a chuah? Hi biahalnak hi a buai zungzalmi a si. Aho hmanh nih cu ni bak ah, cu kum bak ah tiin an chim kho cio lo, a hrawnghrang lawng in an bia an donghter cio. Hmasa Khrihfa (Early Christians) pawl nih ni le thla, kum le caan hi biapi sapa tuk ah an rak ruat rua lo. Aw! cun, ni le thla an relning zong a rak i dang cio. Mi pakhat konglam an tial tikah “anih a bawi kum, kum cu zatnak ah” tibantuk deuh in an tial. Tahchunhnak ah, “Tiberius a bawi kum, kum hleinga nak” (Luke 3:1), “Herod siangpahrang bawi asi lioah Jesuh cu Judea ram Bethlehem khua ah a chuak” (Matthai 2:1) ti phun hi an catialning zulh deuh cem asi. Laimi pi le pu pawl zong hiti te hin si dawh an rak si ve. “Ka pi/pu, zeitik kum ah dah na chuah?” ti tikah “Cu lopil tlak kum ah, kha lopil tlak kum ah, kawm tai tiang phut an si lioah ka chuak,” an ti theu. Cu ruangah hnulei tuanbia dothlat tikah kum le caan kong i a buai ngai nak hi asi, tiah ka ruah.
Jesuh chuahnak (birth of Jesus) kong kan chim tikah minung thi le sa i a cannak (incarnation) he ai khat in ruah ding asi lo, thleidan ziathiam a hau. “Incarnation” timi cu Jesuh a nu paw chung i thlakua chung a um lio, minung tling – thi le sa, ruh le rang ngei ding in ai sersiam lio caan kha asi. “Birth” timi cu a nu paw chung i thlakua chung a um hnu, minung tling i ai sersiam hnu (incarnated asi hnu kan ti lai cu) i a hong chuah or hrin asi kha asi. Cu Jesuh chuah/hrinnak he pehtlai in Matthew le Luke nih an tial veve. Asinain a nithla le kum an langhter hleng lo. John nih hin filawsawfi hoih deuh in a tial i, lungfian a har ngai. Thawngtha pali lakah tial hmasa cem asi an timi Mark tu hi Jesuh chuahnak kongah daiziar in a um.
Dionysius Exiguus Chimning (December 25, 1 B.C.)
Dionysius hi Scythian monk asi. Hi pa hi A.D. 525 ah khan Pope John I nih Nithlak lei Khrihfabu (Western Church) hna caah nithla relnak (calendar) tuah a fial. Micheu nih Pope John I nih a fial ruangah asi lo, amah lungtho tein a tuah ko, an ti. Cu a tuahmi calendar cu Anno Urbi(s) Conditae (A.U.C.) tiah min a pek. Dionysius calendar ahhin 754 A.U.C. le A.D. 1 hi ai khat (754 A.U.C. = A.D. 1) in ruah asi i, Jesuh hi December 25, 753 A.U.C. ah a chuak, a ti. Cu tining in tuak tikah Jesuh hi December 25, 1 B.C. ah chuah dawh asi.
Matthew Chimning (Herod Siangpahrang Asi Lio)
Jesuh cu, Judea ram Bethlehem khua ah, Herod siangpahrang bawi asi lioah a chuak. (Matthai 2:1)
Asi ah, Herod hi zeitik kum in dah bawi hram ai thok i, zeitik kum ah dah a thih? Titus Flavius Josephus chimning ah, 37 B.C. ah Herod nih Jerusalem a lak i uk hram a thok i, 4 B.C. ah a thi, a ti. German mifim pa, Johannes Kepler (1571-1630) nih kum le caan umkalning a tuak ve lengmang tikah, Herod hi 4 B.C. ah a thi i, Jesuh hi Herod a thih hlan ah a chuak, a ti ve. A sullam cu Herod hi 37 B.C. in 4 B.C. tiang a bawi, tinak asi i, Jesuh Khrih hi cu caan karlak ah cun a chuak, tinak asi hnga. Hi zawn ah Matthai nih “Jesuh cu Herod siangpahrang a bawi kum, kum cu zatnak ah a chuak” ti phun in rak tial sehlaw a kum dothlat awk ah a fiang ngai hnga. A tial tung lo i, kan thleu.
German scholar E. Schurer nih Herod hi 3 B.C. ah a thi, ati ve nain Josephus le Ben Witherington III bia he ai kalh deuh. Josephus nih “Herod a cah (thih) deuh hlan te ah thlapa hi dawp nih a dolh i, (eclipse of the moon) Herod a thih hnu tlawmpal ah Lanhtakpuai (passover) tuah asi,” a ti. Ben Witherington III nih a timi cu, Josephus nih thlapa dawpdolhnak kong a chimmi hi 3 B.C. ah asi lo; March 12/13, 4 B.C. tu ah asi. Cun Lanhtakpuai an tuahmi zong hi April 11, 4 B.C. ah tuah thokmi asi. Cucaah Herod hi March 12 – April 11, 4 B.C. caan karlak ah thih dawh asi, a ti ve. Cucaah Matthew nih, “Herod siangpahrang bawi asi lio ah a chuak,” a ti bantuk in a hong fiang ngaimi cu, Jesuh hi 4 B.C. or 4 B.C. hlan ah chuak sehlaw a dawh cem ko, ti hi asi.
Josephus tells us much about Herod. The best word to describe his reign is 'overkill.' He murdered his favorite wife's father, drowned her brother--and even killed her! He executed one of his most trusted friends, his barber, and 300 military leaders--all in a day's work! Then he slew three of his sons, allegedly suspecting them of treason. Josephus tells us that "Herod inflicted such outrages upon (the Jews) as not even a beast could have done if it possessed the power to rule over men" (Antiquities of the Jews 17:310).
Josephus records an eclipse of the moon just before Herod passed on. This occurred on March 12th or 13th in 4 B.C. Josephus also tells us that Herod expired just before Passover. This feast took place on April 11th, in the same year, 4 B.C. From other details supplied by Josephus, we can pinpoint Herod the Great's demise as occurring between March 29th and April 4th in 4 B.C.
It might sound strange to suggest that Jesus Christ was born no later than 4 B.C. since B.C. means 'before Christ.' But our modern calendar which splits time between B.C. and A.D. was not invented until A.D. 525. At that time, Pope John the First asked a monk named Dionysius to prepare a standardized calendar for the western Church. Unfortunately, poor Dionysius missed the real B.C./A.D. division by at least four years!
Now Matthew tells us that Herod killed Bethlehem's babies two years old and under. The earliest Jesus could have been born, therefore, is 6 B.C. Through a variety of other time indicators, we can be relatively confident that the one called Messiah was born in either late 5 or early 4 B.C.
The tradition for December 25th is actually quite ancient. Hippolytus, in the second century A.D., argued that this was Christ's birthday. Meanwhile, in the eastern Church, January 6th was the date followed.
But in the fourth century, John Chrysostom argued that December 25th was the correct date and from that day till now, the Church in the East, as well as the West, has observed the 25th of December as the official date of Christ's birth.
Na Hmukho Maw Kan Dawt Nak Hi
Zoh Hmenh Na Hmukho Maw Kan Dawt Nak Hi!
Lailungrawn i um mi pangeilo nufa hna kong an rak phaitawn mi tuanbianih tintling cung i ka zau zawn ah lung ka hlau theo tawn ko mu.. Khuate pakhat ah um vemi Ngaktah khua awng tong lo ti mi nu fa hna hi an um. An pa nih tuah a roh tak hna. Pa te cu a hungtlang val pah ve cang ( a min Van Van), a mah hi mipumruattha mui dawh ngai mi a si. Voi khat cu ngaknu a leng ve ai, An khuachung ah ai za bik an ti ve mi an minthami amin ah( LyLy), cu a vun helh ve i an vun i duh colh ko ai, Van Van cu ai nuam ngai cang, tthih umh nak ding khua an van khan ah le mirum fanu cu fawi te in a si kho ti lo ai, inn lei an sining nih kan phu lo ti kha ai fiang tuk ve ko mu, (Harsat bu in cun dawtmi he co lai nak zong khua ruah a har pah ko hi). Zei ti awk a tha ti lo LyLy nan mah he co lai nak ding ahcun kan inn lo ah zei a um hrim ri lo Kuli tu ka van tuan hma salai, cun thihumh nak cu kan tuah ah a tha lai ti ah hmaikhap lo nawn te in an vun chim( a chimpah ah hin a mitthli ai hei pah ko lai). Ly Ly cu mi fim si ve kaw mu, tta van na chim mi hi ka theih thiam tuk ve ko e, vung kal phot ko ne law thawngpang hna kan i thanh leng mang lai i cungzing nih khuakhang hram te ko seh mu ti ah khuaruatnawn butein a vun ti ve.
A thaizing ah Kuli tuan ding ah ai thawh colh:
Dawtmi co lai nak ding ah kuli tuan ding in mizoram lei kal cu a vun i thawh ve ko, pa sal dawtmi co nak ding ah zei nih kham kho hlah a van ti i sunghno a nu nih chun caw te a vun funh i khuachuah hauka lei ahcun a vun kal thliahmah ko, Dawtmi lyly zong cu um kho ve ti lo i a dawtmi VanVan cu a bek te a vun chan i artlang nawn te in an kal ti an vui i thlah pah cang ia, duh bak ve mi hna tthen lai nak ding a vunphanh in cun an i sianghrimhrim lo! Ngaknu Tlangval ai duh mihna cu zan khat te van i hmuh lo hmenh ah celh a si lo. Cu tik i cansau nawn te van i tthen ding cu ruah ah a har tuk ko lai mu.. Khuachuah lung dawnh an vun phan an kuat theihmi te cu thlah can a hun phan cang cu ni cu an caah chunmui a tlun ni ah ai cang, Lampawng thinghna vial te hna cung i zingdamti hna cu ninih a vun cerh hna i tleudildel te in an um,cu cung ah va te le pelep,khuaivah hna nih an tlangmi le va te aw cu an vun hmuh hna liam siar a har tuk um awk an hngal ti lo. Hlaphua tu nih “Zingdapcung in maw LyLy par dawh te Palep le khua vah nih an tlanh pangkhin tlanh awk tha ve law cu mu” ti mihla te kha a vun i sak, an mit thli cu an biangcung ah hnawh cawk lo in a hung luang thliahmah ko. Thensia herh but e in an kut thlah mi te cu duh sah te in an vun i thlah i nulei mer ngamh ti lo in an tian, LyLy cu um har lileng in a um ve i tuanzan thlung kho lo, zei tuah zong a huam kho ve lo, Ih nak khan chung ah ai erh colh ve ko, chun ni tlak te in hla a sak ve mi cu “nilin lamcho sang na kal zawn ah dawthniang kal nak a dul hnga maw? Ti mi lawng cu a sa ve hoi, dawtmi he then hi cu tuar a har hrim ko e,,,,
Dawmi co nak dingah tiin riantuan cu ai thawh I Lam cawh nak hmun a phan:
Dawtmi co nak ding ruahchih in rian ttuan cu a tha a tlung ngaingai cang, rian ttuan ah ttan a la tuk cang semsi khak te in khua sa, Dawi mi LyLy co nak ding ah tlingzokzok seh ti lawng kha a duh cang hoi, tluntuan nak ding lawng a ruat i rian ttuan ah ai hne tuk, a kut zong nih a celhlo tiangin ai hne a durh dih i a kut hmenh hi tthittha in a hum kho ti lo nain sekoseh dawtmi co lai nak ding ah cun ti in thazang ai pe chinchin ko ai a pasal bak ko mu. Zanfa tin ah a hla sakmi cu “dawtmi he colai nak ding ni le thla lawng ka rel tawn zoram in” ti mi hla kha si cang. A har bak ko ka celh bak ve lo e…
Khualei um mi LyLy cu um aw te a hngal ve lo:
Van Van Khual a tlawng ti cu kawi Duh (DuhKian lo) nih rak thei ve kaw vanthat ti in chunzan incun LyLy cu rak helh ve ai! LyLy caah cun khuaci a mui cang, duh mi poh a kian ve lo mi pa duhtlawng cu si kaw, mirum fapa duhpoh in chawva zong hmang kho ve mi a si tikah eidin phunphun le phaisa he cun ttang cang kaw LyLy cu a rak helh len ve cang LyLy cu miza si ve kaw a nu le pa nih khan le kawi Duh cu than a pek tuk ve , na co khawh nak ding ahcun kan ngeihmi poh hi hmang ko ti ah an fapa kawi Duh cu van ti chinchap hna. (Ruah ah thin a hang ko mu..). Dawt mi dang ka ngei cang e ti ah LyLy nih cun ai vun i ti sek ve ko nain a cansau nawn a vun rauh ahcun, nuhlehlawng thingtum helh lawng ti cu sikaw a van duh pah ve cang ko ai, a hnu ahcun Ka Nu le ka pa nawl a si ko a vun tiphut ve ko ee..(ka ruah a lo lo). Hi zan cu Van Van cu a mang a chai tuk ko lai mu. Kawi Duh nih cun a ce tu zancu ka van a ttha cang a ti i a nu le pa kha a vungchimh hna LyLy Nu le pa sin ahcun lamkal an hei thlahcolh hna, LyLy nu le pa nih cun VanVan Cu ngaktah fa a si zei ti hmenh in a si kho lai lo, kan fanu a pam tuk lai, Kawi Duh tu hi va ko seh law ai nuam deuh lai ti in khua cu van khang colh hna, (sifak le ngakttah fa hi cu a fawi ve hrim lo mu). Cu zan cu LyLy cu ai hngilh kho ti lo a dawtmi he co lai nak ding ah zoram ah a hram mi a tta vanvan kong a ruah ah a lung a tha kho ve hrim lo , nain nu lepa bia el le a duh fawn ve lo mitthli he tlinkhan cung ah ai zel ve cang. Cu ni thok cun LyLy cu lengchuah zong an senh ti lo i a ih nak khan chung an hernh khumh cang.
Khua Chung Thawngpang cu VanVan nu nih cun van thei ve cang kaw:
A Nu nih cun mah ti hin cakuat cu van ttial colh ve ai, Kafa dawtmi VanVan aw… Na Dawtmi LyLy co lai nak ding ah rethei na tuar nak hmun in rak kir cang ko law, Na Dawt LyLy nih val dang ttang an pum tak cang e ti in mit thli tlabu in vairang cakuat cu hei ttial ve mu. A rianttuan nak hmun in a vuntin ah a riah nak buk te ahcun ngeih ngai in a vun zuan hnawh i cakuat te cu a thli te in a vun rel, Dawt mi LyLy ngeih nak ca pei a si lai ti ah ngaih ngai in a vun rel cu,,Sunghno anu nih ttahbu in a vunttial mi cacu si kaw um awk te a thei ti lo. Cu zan ngelcel te cu thlapa laizan te si khaw hngilh kho lo in zaihla in hlawi ai, maw LyLy a sian lo nak. Guter te cu a vun i lak zau i thlapa zoh bute in hla cu a vun sa, ai thawh zing kha a mit thlam ah a hung cuang. A hla cu ka dawt te kha mu ngei nak tuan bia chim len ve ko hnga mu, run langta ve ko law, kei ka lawmh nak a tling ko hnga, farhniang ka dawt ti zong ah au len zong ah zei thei kho ti lo, …. Zanthlapa te aw mahti hin dawt mi kha vun chim law nan dawt tta hniang cu nangzun in a zaw ti in..” a hla a dong kho ti lo a chak um mi thing kung le ram hnah zong nih an tuar pi tuk ve lai mu. A peh tthan rihmi hlate cu, ai thawh zing i mitthlam a cung i zingdapcung in maw lyly par dawh te.. pelep le khuavah nih an tlanh ban in tlanh awk tha law cu mu kai zal ve hnga dawt aw… “Cung lei vaiser thim le la an zulh bang in thensian lo in kan zulh nain a fek lo mi lamot maw na si.” Kha ai thawh cang. Zan khua dei te zaihla cu a sa i khua deih ko. A lung cu rawk tuk ve kaw, a dairy te cu a van kau i mahti hin ca a ttial colh ve.
“Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak dingah tluangchin a tlawngmi VanVan i kan Dawt nak hina hmu kho maw? ti ah a van ttial.
Khuadei fingrei cu a hungcat i a thilte cu a vun i timh depmap i semnak khua lei tlun cu a vun i thawh colh. Khuachung ah cun LyLy le kawi duh thitumh nak ding puai kong lawngte cu chim le ceih a si cang ai, cu lio teahcun VanVan cu a hungtlung ve van chat ah Lam chak in mifir(damiah) nih an vunzuan hnawh ko ai e.. a hmuhmi phaisa te cu an chuh i a mah cu an vuak i dukdih le thi potdih cikcek in an velh hmu ah a thaw a dai cang ti in an kal tak. Cu lio te ahcun hngachia va pel mi nih VanVan cu an van hmuh a ran nak in khuachung ah an va tli i a sunghno a nu zeitik dah ka fadawt an phanh lai ti in mithram fak in hauka lei lawng a cuan mi a nu cu an vun chimh, a celh hrim ve lo semnak sunghno a nu nih tuar ai harh khun ve, Ngaktah le Buangro si ruang ah maw mah tluk in ka fa na tuar ti in a van zunmuai len, zei ti awk a ttha ti lo i zei aw hmenh nih annka cu a let kho ti lo, Khuachung ah khuaci a mui. Cu Thawngpang te cu Dawtmi LyLy nih cun a ih nakkhan cung in cun van thei ve kaw inka hernh khumh nak hmun cun a celh ve hrim lo Thlalang awng in a vungzuang a rakdawtve mi a tta VanVan(Van Duai Cem) ruak te cu a vun i pom i a ttap thluahmah ve, a bek chungteah zei dah a um hnga ti in a van kawl, zei dang cu misual nih chut dih hna kaw, Dairy te lawng a um a vun kau i a hmun mi cu, a tlunlai zan i mitthlithlabu tein a ttial ta mi ca te kha a vun rel “Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak ah tluangchin a tlawngmi VanVan I kan Dawt nak h na hmu kho maw?i… tite kha vun rel dih a celh bak ve lo a tak pum a van zoh a rianttuan nak i a kut a durhmi le a hma pe a hmuh ah tuar ai harh tuk, mihmai a si ti zong ah a ruat kho ve ti lo, dawtmi VanVan ka caah nunnak pek in a liam mi nang mah cu kirthan thiam ti lo hmenh law, sunghno na nu cu kei mah he thih tiang ttuan kan rakrel tti ko lai mu, na liam sia herh hlah aw.. ti in ttahbu in VanVan(Van Duai Cem) a nu cu ai kuh an inn lei ah an ttin, .(An chim tawn mi ka theih bal ve mite ka van chartthan).
Biadongh nak
Solomon hla 8:6-7 “Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak ah tluangchin a tlawngmi VanVan I kan Dawt nak h na hmu kho maw?i…
*Mah bia hal nak hi dawtmi u le nau hna nitin kan nun nak ah Bawipa zisuh nih an kan hal pengmi biahal nak a si ti hi chim chih ka duh. Misual pa Duh Kian lo (Sehtan) nih nifa kan nun nak chung ah nuamnak a phunphun in an kan lem peng ko kha, Cu lio te ahcun Mah tuan bia hi ruat than hna u sih law, Kan caah a nun nak a liam mi pa Thisen chuak in Vailam ah misual nih an thah i kan cah luat nak lam a ser tu , a kan dawt nak a ngan tuk i a liam in a liam mi a dawt nak kha philh sual hna hlah u sih mu.. Dawt mi Hawi le hna…. Bawipa nih thlua chuah nak kan pek piak ko seh.
Nan hawi ,
Biak Uk Thawng pa
Lailungrawn i um mi pangeilo nufa hna kong an rak phaitawn mi tuanbianih tintling cung i ka zau zawn ah lung ka hlau theo tawn ko mu.. Khuate pakhat ah um vemi Ngaktah khua awng tong lo ti mi nu fa hna hi an um. An pa nih tuah a roh tak hna. Pa te cu a hungtlang val pah ve cang ( a min Van Van), a mah hi mipumruattha mui dawh ngai mi a si. Voi khat cu ngaknu a leng ve ai, An khuachung ah ai za bik an ti ve mi an minthami amin ah( LyLy), cu a vun helh ve i an vun i duh colh ko ai, Van Van cu ai nuam ngai cang, tthih umh nak ding khua an van khan ah le mirum fanu cu fawi te in a si kho ti lo ai, inn lei an sining nih kan phu lo ti kha ai fiang tuk ve ko mu, (Harsat bu in cun dawtmi he co lai nak zong khua ruah a har pah ko hi). Zei ti awk a tha ti lo LyLy nan mah he co lai nak ding ahcun kan inn lo ah zei a um hrim ri lo Kuli tu ka van tuan hma salai, cun thihumh nak cu kan tuah ah a tha lai ti ah hmaikhap lo nawn te in an vun chim( a chimpah ah hin a mitthli ai hei pah ko lai). Ly Ly cu mi fim si ve kaw mu, tta van na chim mi hi ka theih thiam tuk ve ko e, vung kal phot ko ne law thawngpang hna kan i thanh leng mang lai i cungzing nih khuakhang hram te ko seh mu ti ah khuaruatnawn butein a vun ti ve.
A thaizing ah Kuli tuan ding ah ai thawh colh:
Dawtmi co lai nak ding ah kuli tuan ding in mizoram lei kal cu a vun i thawh ve ko, pa sal dawtmi co nak ding ah zei nih kham kho hlah a van ti i sunghno a nu nih chun caw te a vun funh i khuachuah hauka lei ahcun a vun kal thliahmah ko, Dawtmi lyly zong cu um kho ve ti lo i a dawtmi VanVan cu a bek te a vun chan i artlang nawn te in an kal ti an vui i thlah pah cang ia, duh bak ve mi hna tthen lai nak ding a vunphanh in cun an i sianghrimhrim lo! Ngaknu Tlangval ai duh mihna cu zan khat te van i hmuh lo hmenh ah celh a si lo. Cu tik i cansau nawn te van i tthen ding cu ruah ah a har tuk ko lai mu.. Khuachuah lung dawnh an vun phan an kuat theihmi te cu thlah can a hun phan cang cu ni cu an caah chunmui a tlun ni ah ai cang, Lampawng thinghna vial te hna cung i zingdamti hna cu ninih a vun cerh hna i tleudildel te in an um,cu cung ah va te le pelep,khuaivah hna nih an tlangmi le va te aw cu an vun hmuh hna liam siar a har tuk um awk an hngal ti lo. Hlaphua tu nih “Zingdapcung in maw LyLy par dawh te Palep le khua vah nih an tlanh pangkhin tlanh awk tha ve law cu mu” ti mihla te kha a vun i sak, an mit thli cu an biangcung ah hnawh cawk lo in a hung luang thliahmah ko. Thensia herh but e in an kut thlah mi te cu duh sah te in an vun i thlah i nulei mer ngamh ti lo in an tian, LyLy cu um har lileng in a um ve i tuanzan thlung kho lo, zei tuah zong a huam kho ve lo, Ih nak khan chung ah ai erh colh ve ko, chun ni tlak te in hla a sak ve mi cu “nilin lamcho sang na kal zawn ah dawthniang kal nak a dul hnga maw? Ti mi lawng cu a sa ve hoi, dawtmi he then hi cu tuar a har hrim ko e,,,,
Dawmi co nak dingah tiin riantuan cu ai thawh I Lam cawh nak hmun a phan:
Dawtmi co nak ding ruahchih in rian ttuan cu a tha a tlung ngaingai cang, rian ttuan ah ttan a la tuk cang semsi khak te in khua sa, Dawi mi LyLy co nak ding ah tlingzokzok seh ti lawng kha a duh cang hoi, tluntuan nak ding lawng a ruat i rian ttuan ah ai hne tuk, a kut zong nih a celhlo tiangin ai hne a durh dih i a kut hmenh hi tthittha in a hum kho ti lo nain sekoseh dawtmi co lai nak ding ah cun ti in thazang ai pe chinchin ko ai a pasal bak ko mu. Zanfa tin ah a hla sakmi cu “dawtmi he colai nak ding ni le thla lawng ka rel tawn zoram in” ti mi hla kha si cang. A har bak ko ka celh bak ve lo e…
Khualei um mi LyLy cu um aw te a hngal ve lo:
Van Van Khual a tlawng ti cu kawi Duh (DuhKian lo) nih rak thei ve kaw vanthat ti in chunzan incun LyLy cu rak helh ve ai! LyLy caah cun khuaci a mui cang, duh mi poh a kian ve lo mi pa duhtlawng cu si kaw, mirum fapa duhpoh in chawva zong hmang kho ve mi a si tikah eidin phunphun le phaisa he cun ttang cang kaw LyLy cu a rak helh len ve cang LyLy cu miza si ve kaw a nu le pa nih khan le kawi Duh cu than a pek tuk ve , na co khawh nak ding ahcun kan ngeihmi poh hi hmang ko ti ah an fapa kawi Duh cu van ti chinchap hna. (Ruah ah thin a hang ko mu..). Dawt mi dang ka ngei cang e ti ah LyLy nih cun ai vun i ti sek ve ko nain a cansau nawn a vun rauh ahcun, nuhlehlawng thingtum helh lawng ti cu sikaw a van duh pah ve cang ko ai, a hnu ahcun Ka Nu le ka pa nawl a si ko a vun tiphut ve ko ee..(ka ruah a lo lo). Hi zan cu Van Van cu a mang a chai tuk ko lai mu. Kawi Duh nih cun a ce tu zancu ka van a ttha cang a ti i a nu le pa kha a vungchimh hna LyLy Nu le pa sin ahcun lamkal an hei thlahcolh hna, LyLy nu le pa nih cun VanVan Cu ngaktah fa a si zei ti hmenh in a si kho lai lo, kan fanu a pam tuk lai, Kawi Duh tu hi va ko seh law ai nuam deuh lai ti in khua cu van khang colh hna, (sifak le ngakttah fa hi cu a fawi ve hrim lo mu). Cu zan cu LyLy cu ai hngilh kho ti lo a dawtmi he co lai nak ding ah zoram ah a hram mi a tta vanvan kong a ruah ah a lung a tha kho ve hrim lo , nain nu lepa bia el le a duh fawn ve lo mitthli he tlinkhan cung ah ai zel ve cang. Cu ni thok cun LyLy cu lengchuah zong an senh ti lo i a ih nak khan chung an hernh khumh cang.
Khua Chung Thawngpang cu VanVan nu nih cun van thei ve cang kaw:
A Nu nih cun mah ti hin cakuat cu van ttial colh ve ai, Kafa dawtmi VanVan aw… Na Dawtmi LyLy co lai nak ding ah rethei na tuar nak hmun in rak kir cang ko law, Na Dawt LyLy nih val dang ttang an pum tak cang e ti in mit thli tlabu in vairang cakuat cu hei ttial ve mu. A rianttuan nak hmun in a vuntin ah a riah nak buk te ahcun ngeih ngai in a vun zuan hnawh i cakuat te cu a thli te in a vun rel, Dawt mi LyLy ngeih nak ca pei a si lai ti ah ngaih ngai in a vun rel cu,,Sunghno anu nih ttahbu in a vunttial mi cacu si kaw um awk te a thei ti lo. Cu zan ngelcel te cu thlapa laizan te si khaw hngilh kho lo in zaihla in hlawi ai, maw LyLy a sian lo nak. Guter te cu a vun i lak zau i thlapa zoh bute in hla cu a vun sa, ai thawh zing kha a mit thlam ah a hung cuang. A hla cu ka dawt te kha mu ngei nak tuan bia chim len ve ko hnga mu, run langta ve ko law, kei ka lawmh nak a tling ko hnga, farhniang ka dawt ti zong ah au len zong ah zei thei kho ti lo, …. Zanthlapa te aw mahti hin dawt mi kha vun chim law nan dawt tta hniang cu nangzun in a zaw ti in..” a hla a dong kho ti lo a chak um mi thing kung le ram hnah zong nih an tuar pi tuk ve lai mu. A peh tthan rihmi hlate cu, ai thawh zing i mitthlam a cung i zingdapcung in maw lyly par dawh te.. pelep le khuavah nih an tlanh ban in tlanh awk tha law cu mu kai zal ve hnga dawt aw… “Cung lei vaiser thim le la an zulh bang in thensian lo in kan zulh nain a fek lo mi lamot maw na si.” Kha ai thawh cang. Zan khua dei te zaihla cu a sa i khua deih ko. A lung cu rawk tuk ve kaw, a dairy te cu a van kau i mahti hin ca a ttial colh ve.
“Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak dingah tluangchin a tlawngmi VanVan i kan Dawt nak hina hmu kho maw? ti ah a van ttial.
Khuadei fingrei cu a hungcat i a thilte cu a vun i timh depmap i semnak khua lei tlun cu a vun i thawh colh. Khuachung ah cun LyLy le kawi duh thitumh nak ding puai kong lawngte cu chim le ceih a si cang ai, cu lio teahcun VanVan cu a hungtlung ve van chat ah Lam chak in mifir(damiah) nih an vunzuan hnawh ko ai e.. a hmuhmi phaisa te cu an chuh i a mah cu an vuak i dukdih le thi potdih cikcek in an velh hmu ah a thaw a dai cang ti in an kal tak. Cu lio te ahcun hngachia va pel mi nih VanVan cu an van hmuh a ran nak in khuachung ah an va tli i a sunghno a nu zeitik dah ka fadawt an phanh lai ti in mithram fak in hauka lei lawng a cuan mi a nu cu an vun chimh, a celh hrim ve lo semnak sunghno a nu nih tuar ai harh khun ve, Ngaktah le Buangro si ruang ah maw mah tluk in ka fa na tuar ti in a van zunmuai len, zei ti awk a ttha ti lo i zei aw hmenh nih annka cu a let kho ti lo, Khuachung ah khuaci a mui. Cu Thawngpang te cu Dawtmi LyLy nih cun a ih nakkhan cung in cun van thei ve kaw inka hernh khumh nak hmun cun a celh ve hrim lo Thlalang awng in a vungzuang a rakdawtve mi a tta VanVan(Van Duai Cem) ruak te cu a vun i pom i a ttap thluahmah ve, a bek chungteah zei dah a um hnga ti in a van kawl, zei dang cu misual nih chut dih hna kaw, Dairy te lawng a um a vun kau i a hmun mi cu, a tlunlai zan i mitthlithlabu tein a ttial ta mi ca te kha a vun rel “Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak ah tluangchin a tlawngmi VanVan I kan Dawt nak h na hmu kho maw?i… tite kha vun rel dih a celh bak ve lo a tak pum a van zoh a rianttuan nak i a kut a durhmi le a hma pe a hmuh ah tuar ai harh tuk, mihmai a si ti zong ah a ruat kho ve ti lo, dawtmi VanVan ka caah nunnak pek in a liam mi nang mah cu kirthan thiam ti lo hmenh law, sunghno na nu cu kei mah he thih tiang ttuan kan rakrel tti ko lai mu, na liam sia herh hlah aw.. ti in ttahbu in VanVan(Van Duai Cem) a nu cu ai kuh an inn lei ah an ttin, .(An chim tawn mi ka theih bal ve mite ka van chartthan).
Biadongh nak
Solomon hla 8:6-7 “Na lung chungah ca bangin ka khenh ko ai law Val dang pom ser loin keimah lawng ka pom ai ko. Dawtnak cu ee thihnak tluk ṭhawng ve, Nahchuahnak nih thli bang a hrang tuk ai! Dawtnak nih cun mei bangin hlio kaw meizik nakin ṭhawng deuh ai. Dawtnak mei cu tidai rial nih hmit kho ri lo, Run tilian zong nih phum kho lai lo. Dawtnak can ah zeizong phun kip le, rothil hmanh hei kam seh law, A khi hna cu zei ah hen, ka hei rel hna hnga”. Zoh hmenh Dawtmi he co lai nak ah tluangchin a tlawngmi VanVan I kan Dawt nak h na hmu kho maw?i…
*Mah bia hal nak hi dawtmi u le nau hna nitin kan nun nak ah Bawipa zisuh nih an kan hal pengmi biahal nak a si ti hi chim chih ka duh. Misual pa Duh Kian lo (Sehtan) nih nifa kan nun nak chung ah nuamnak a phunphun in an kan lem peng ko kha, Cu lio te ahcun Mah tuan bia hi ruat than hna u sih law, Kan caah a nun nak a liam mi pa Thisen chuak in Vailam ah misual nih an thah i kan cah luat nak lam a ser tu , a kan dawt nak a ngan tuk i a liam in a liam mi a dawt nak kha philh sual hna hlah u sih mu.. Dawt mi Hawi le hna…. Bawipa nih thlua chuah nak kan pek piak ko seh.
Nan hawi ,
Biak Uk Thawng pa
A Thiangmi lungthin
A Thiang Mi Lungthin
Lungthin a thiang mi cu lunglawm mi nan va si dah!
Pathian kha nan hmuh lai (Matthai 5:8).
I. Biadomhnak
PCCF chungtel vialte nan sinah Thawngttha chimnak caanttha ka tingco kho ve i, kai lawm hringhran. Nunnak le damnak a kan petu, caanttha zong a kan sersiam piaktu kan Pathian min ka tthangthat. Tutan ahhin Jesuh Khrih nih tlangcung cawnpiaknak (Luke nih cun “hmunrawn” ah a ti – Luke 6:17) ah a chimmi “lungthin thiannak” kong hi i ruahtti hna usih, ti ka duh. Zeica’h tiah cun, minung hi lungthin/thinlung (heart) loin nunkhawh asi lo. Thingkung he kan tahchunh ahcun lungthin hi kan nunnak “muttol/muru” asi, tikhawh asi. Hi Baibal cacaang ka chim tawnmi, mi dang zong nih chim lengmang mi, a common ngai cang mi asi nain, a thar in ruat tthan hna usih, ti ka duh caah ka van i thim tthannak asi.
II. Judahmi Nih Thiannak An Cuanhning
Judah mi nih hin thiannak hi lenglei tuahsernak – phunglam le nunphung mit (ritual and cultural eyes) rumro in an cuanh. Chunglei thiannak nakin lenglei thiannak ah khan tei an rial deuh. Nuphung hngalh caan thianlonak, fahrin caan thianlonak, tirawl thiang le thiang lo, raithawinak saram thiang le thiang lo, zawtnak thiang le thiang lo, kut ttawl nakin i thianhnak tibantuk pawl hi tor le cheng an ngei. Leviticus chungah khin an um lulh ko. Matthai 5:20 rel chih ding.
III. Farasi mi le Phungbia Cawnpiaktu Hna Lenglei Thiannak
Farasi mi le phungbia cawnpiaktu saya hna felnak le teirialnak hi cu pumpak minthannak, hmaihngalnak le mi nih ka thangtthat hna seh, ti duh ruangah asi. An thinlung cu a thurhnawm, zir ngeihnak, nahchuahnak, entainak le lih lawngte in a khat. Pathian zong hi a zum ngai mi an i lawhter nain an i bochan taktak lo. Cu an lungthin/lungput cu Jesuh nih a hmuh ziar hna ai. Mi depde le chungthu lengnaal (hypocrites) pawl hi Jesuh Khrih rem lo ci te an si rua; fak lak in ralrinnak a pek hna (Matthai 23:1 – 28). Hi hna pawl bantuk si lo ding hi Jesuh nih a kan cawnpiak (Matthai 6:1 – 34). Pathian nih hin lenglei thianhlimnak nakin lungthin hi a rak zoh deuh hrimhrim ko (1Samuel 16:7).
IV. Lungthin Thian Cu Zeidah Asi?
“Lungthin thian” timi cu: mi bawmh duhnak lungput, zawnruahnak lungput, thilttha tuah i timh duhnak lungput, thlachiat ruahnak te hna hi an si. A muru hlai ahcun “Amah Jesuh Khrih lungput le nunzia” bantuk ngeih hi lungthin thian cu asi ko, tiah ka ruah (the Christly Purity).
V. Lungthin Thianlonak Nih A Chuahpi Mi
A. A thiangmi lungthin, lungput kan ngeih lo ahcun kan ram ah, kan zatlang nun ah, kan Khrihfabu ah, kan innchungkhar ah, u le nau karlak ah, nu le va karlak ah, nu le pa le fale karlak ah, rian kan tuannak ah hlawhtlinnak taktak kan hmu kho lai lo. Zatlak puicimhnak a chuak lai. A dam mi miphun kan si kho lai lo. Kan lungthin, lungput a thian lo ruangah kan ram a car, a mui. Kan lungthin, lungput a thian lo ruangah kan i nihter len nain kan nihning a hel. Kan lungthin hi a thurhnawm tuk cang i, ningcang lo rianttuan le biachim hi a phung ah kan ruah cang.
B. Lungthin thian lonak nih hin miphun thleidannak a chuahpi fawn. Kan paw a kan khuaitu, nung na thi ah a kan cantertu, cabuai cungah kan kut kan i tlai nain cabuai tang in a kan chuihtertu, Pathian hmai ah zohchia khenhru in a kan nuntertu hi cu bantuk lungthin thian lonak nih a chuahpi mi thleidannak cu asi. Laimi lakah Jesuh Khrih nih a huat tuk mi, mi depde le chungthu lengnal (hypocrites) kan tam ngai cang lai dah ka ti. Cucaah, a thiangmi miphun pakhat sinak lungput he Pathian duhnak kawl hna usih.
C. Lungthin thianlonak nih hin nunzia lainawnnak (character assassination) a chuahpi hoi. Laimi cheukhat (ramdang mi zong an si ko lai) hi kan hnabei rumro in mi purhdah kan hmang tawn. Kan theihfian set lomi zong tongkhawn in chim kan hmang ngai. Kan theihmi leng tiang zong in chim kan hmang fawn. Cun, kanmah thinlung mit in mi sumtah kan hmang ngai rih hoi. Anmah hngaan ah cun dawt i thiamter ngai, zawnruat ngai mi zong i lawhter ngai i, mi sinah thlanglamh le mualphoh kan hmang hoi. Cucu, nunzia lainawn (character assassinate) asi, an ti. Cu bantuk a thurhnawmmi lungthin, lungput a ngei mi le thiltuah a hmang mi hna cu Jesuh Khrih nih mi depde (hypocrite) a timi pawl an/kan si. Mah le mah a thiang bik i kan i hmuh lio caan hi kan thurhnawm bik caan asi rua hlah maw, ka ti. Cucaah, mi hi an nung nain kan thither sual hna maw, ti hi ruah ngaingai a hau cang. Zeica’h tiah, mah mit chung hnawmtaam chuah hmasa i tim loin mi mit chung hnawmtaam chuah kan i timh peng ahcun “mah hngallo” an kan ti sual lai.
VI. Theology Mit In Lungthin Thiannak An Cuanhning
Søren Kierkegaard nih cun lungthin thian timi cu thil pakhat telawng duh khi asi (Purity of heart is to will one thing), a ti. Dietrich Bonhoeffer nih cun lungthin um-ek in Jesuh sin i vai i ap khi lungthin thian cu asi e, ati ve. Micheu nih “interior unification” an ti. Jesuh Khrih hrimhrim nih hin “Bawipa na Pathian cu na lungthin dihlak le na ruahnak dihlak le na nunnak dihlak in na dawt lai,” (Matthai 22:37) a kan ti. Cucaah, zeidang vialte nakin Pathian cingcing i thim hi lungthin thian cu asi ko. Ram tthattha a kan phanhtertu, innlo tthatha le mawttaw tthatha a kan petu hi Pathian asi. Amah lawnglawng hi mi khamhtu asi. Khoika kan kal le kan um hmanh ah Pathian nih a kan kil lo le a kan ven lo ahcun a ping a pang kan su ko lai. Kan nunnak nih hin Pathian hi a hlam peng awk asi. Cucaah, Pathian cingcing hi i thim ko hna usih. Pathian kawng te i, i awh hi dawh a hlawkcem ko cu. Kan lungthin nih hin Pathian pakhat te hi i thim hram ko seh.
VII. Biafunnak
Mitbenh a maw mi he cun thilfiang hmuhkhawh asi lo. Na mawttaw thlalang a mawt tuk ahcun na kalnak ding na hmu kho lai lo. Lungthin a maw mi, a thianglo mi he cun Pathian hmuhkhawh asi lo. Mi tthatnak zong hmuhkhawh asi lo. Zumhnakfek zong ngeihkhawh asi lo. Zumhnak (faith) lo cun Khamhnak lam zong hmuhkhawh asi lo. Cucaah, kan lungthin hi thianter usih law Pathian duhnak kawl hna usih. Pathian nih hin “zeidah tuah hna seh ti a kan duh” timi hi ruat hna usih. Kan lungthin hi Pathian nih uk hram ko seh. Pathian cingcing hi i thim hna usihlaw, a caah hmun serpiak hna usih. Cuticun pei, Pathian cu kan hmuhkhawh lai cu. Lungthin a thiang mi cu lunglawm mi nan va si dah! Pathian kha nan hmuh lai (Matthai 5:8).
Thawng peng
Lungthin a thiang mi cu lunglawm mi nan va si dah!
Pathian kha nan hmuh lai (Matthai 5:8).
I. Biadomhnak
PCCF chungtel vialte nan sinah Thawngttha chimnak caanttha ka tingco kho ve i, kai lawm hringhran. Nunnak le damnak a kan petu, caanttha zong a kan sersiam piaktu kan Pathian min ka tthangthat. Tutan ahhin Jesuh Khrih nih tlangcung cawnpiaknak (Luke nih cun “hmunrawn” ah a ti – Luke 6:17) ah a chimmi “lungthin thiannak” kong hi i ruahtti hna usih, ti ka duh. Zeica’h tiah cun, minung hi lungthin/thinlung (heart) loin nunkhawh asi lo. Thingkung he kan tahchunh ahcun lungthin hi kan nunnak “muttol/muru” asi, tikhawh asi. Hi Baibal cacaang ka chim tawnmi, mi dang zong nih chim lengmang mi, a common ngai cang mi asi nain, a thar in ruat tthan hna usih, ti ka duh caah ka van i thim tthannak asi.
II. Judahmi Nih Thiannak An Cuanhning
Judah mi nih hin thiannak hi lenglei tuahsernak – phunglam le nunphung mit (ritual and cultural eyes) rumro in an cuanh. Chunglei thiannak nakin lenglei thiannak ah khan tei an rial deuh. Nuphung hngalh caan thianlonak, fahrin caan thianlonak, tirawl thiang le thiang lo, raithawinak saram thiang le thiang lo, zawtnak thiang le thiang lo, kut ttawl nakin i thianhnak tibantuk pawl hi tor le cheng an ngei. Leviticus chungah khin an um lulh ko. Matthai 5:20 rel chih ding.
III. Farasi mi le Phungbia Cawnpiaktu Hna Lenglei Thiannak
Farasi mi le phungbia cawnpiaktu saya hna felnak le teirialnak hi cu pumpak minthannak, hmaihngalnak le mi nih ka thangtthat hna seh, ti duh ruangah asi. An thinlung cu a thurhnawm, zir ngeihnak, nahchuahnak, entainak le lih lawngte in a khat. Pathian zong hi a zum ngai mi an i lawhter nain an i bochan taktak lo. Cu an lungthin/lungput cu Jesuh nih a hmuh ziar hna ai. Mi depde le chungthu lengnaal (hypocrites) pawl hi Jesuh Khrih rem lo ci te an si rua; fak lak in ralrinnak a pek hna (Matthai 23:1 – 28). Hi hna pawl bantuk si lo ding hi Jesuh nih a kan cawnpiak (Matthai 6:1 – 34). Pathian nih hin lenglei thianhlimnak nakin lungthin hi a rak zoh deuh hrimhrim ko (1Samuel 16:7).
IV. Lungthin Thian Cu Zeidah Asi?
“Lungthin thian” timi cu: mi bawmh duhnak lungput, zawnruahnak lungput, thilttha tuah i timh duhnak lungput, thlachiat ruahnak te hna hi an si. A muru hlai ahcun “Amah Jesuh Khrih lungput le nunzia” bantuk ngeih hi lungthin thian cu asi ko, tiah ka ruah (the Christly Purity).
V. Lungthin Thianlonak Nih A Chuahpi Mi
A. A thiangmi lungthin, lungput kan ngeih lo ahcun kan ram ah, kan zatlang nun ah, kan Khrihfabu ah, kan innchungkhar ah, u le nau karlak ah, nu le va karlak ah, nu le pa le fale karlak ah, rian kan tuannak ah hlawhtlinnak taktak kan hmu kho lai lo. Zatlak puicimhnak a chuak lai. A dam mi miphun kan si kho lai lo. Kan lungthin, lungput a thian lo ruangah kan ram a car, a mui. Kan lungthin, lungput a thian lo ruangah kan i nihter len nain kan nihning a hel. Kan lungthin hi a thurhnawm tuk cang i, ningcang lo rianttuan le biachim hi a phung ah kan ruah cang.
B. Lungthin thian lonak nih hin miphun thleidannak a chuahpi fawn. Kan paw a kan khuaitu, nung na thi ah a kan cantertu, cabuai cungah kan kut kan i tlai nain cabuai tang in a kan chuihtertu, Pathian hmai ah zohchia khenhru in a kan nuntertu hi cu bantuk lungthin thian lonak nih a chuahpi mi thleidannak cu asi. Laimi lakah Jesuh Khrih nih a huat tuk mi, mi depde le chungthu lengnal (hypocrites) kan tam ngai cang lai dah ka ti. Cucaah, a thiangmi miphun pakhat sinak lungput he Pathian duhnak kawl hna usih.
C. Lungthin thianlonak nih hin nunzia lainawnnak (character assassination) a chuahpi hoi. Laimi cheukhat (ramdang mi zong an si ko lai) hi kan hnabei rumro in mi purhdah kan hmang tawn. Kan theihfian set lomi zong tongkhawn in chim kan hmang ngai. Kan theihmi leng tiang zong in chim kan hmang fawn. Cun, kanmah thinlung mit in mi sumtah kan hmang ngai rih hoi. Anmah hngaan ah cun dawt i thiamter ngai, zawnruat ngai mi zong i lawhter ngai i, mi sinah thlanglamh le mualphoh kan hmang hoi. Cucu, nunzia lainawn (character assassinate) asi, an ti. Cu bantuk a thurhnawmmi lungthin, lungput a ngei mi le thiltuah a hmang mi hna cu Jesuh Khrih nih mi depde (hypocrite) a timi pawl an/kan si. Mah le mah a thiang bik i kan i hmuh lio caan hi kan thurhnawm bik caan asi rua hlah maw, ka ti. Cucaah, mi hi an nung nain kan thither sual hna maw, ti hi ruah ngaingai a hau cang. Zeica’h tiah, mah mit chung hnawmtaam chuah hmasa i tim loin mi mit chung hnawmtaam chuah kan i timh peng ahcun “mah hngallo” an kan ti sual lai.
VI. Theology Mit In Lungthin Thiannak An Cuanhning
Søren Kierkegaard nih cun lungthin thian timi cu thil pakhat telawng duh khi asi (Purity of heart is to will one thing), a ti. Dietrich Bonhoeffer nih cun lungthin um-ek in Jesuh sin i vai i ap khi lungthin thian cu asi e, ati ve. Micheu nih “interior unification” an ti. Jesuh Khrih hrimhrim nih hin “Bawipa na Pathian cu na lungthin dihlak le na ruahnak dihlak le na nunnak dihlak in na dawt lai,” (Matthai 22:37) a kan ti. Cucaah, zeidang vialte nakin Pathian cingcing i thim hi lungthin thian cu asi ko. Ram tthattha a kan phanhtertu, innlo tthatha le mawttaw tthatha a kan petu hi Pathian asi. Amah lawnglawng hi mi khamhtu asi. Khoika kan kal le kan um hmanh ah Pathian nih a kan kil lo le a kan ven lo ahcun a ping a pang kan su ko lai. Kan nunnak nih hin Pathian hi a hlam peng awk asi. Cucaah, Pathian cingcing hi i thim ko hna usih. Pathian kawng te i, i awh hi dawh a hlawkcem ko cu. Kan lungthin nih hin Pathian pakhat te hi i thim hram ko seh.
VII. Biafunnak
Mitbenh a maw mi he cun thilfiang hmuhkhawh asi lo. Na mawttaw thlalang a mawt tuk ahcun na kalnak ding na hmu kho lai lo. Lungthin a maw mi, a thianglo mi he cun Pathian hmuhkhawh asi lo. Mi tthatnak zong hmuhkhawh asi lo. Zumhnakfek zong ngeihkhawh asi lo. Zumhnak (faith) lo cun Khamhnak lam zong hmuhkhawh asi lo. Cucaah, kan lungthin hi thianter usih law Pathian duhnak kawl hna usih. Pathian nih hin “zeidah tuah hna seh ti a kan duh” timi hi ruat hna usih. Kan lungthin hi Pathian nih uk hram ko seh. Pathian cingcing hi i thim hna usihlaw, a caah hmun serpiak hna usih. Cuticun pei, Pathian cu kan hmuhkhawh lai cu. Lungthin a thiang mi cu lunglawm mi nan va si dah! Pathian kha nan hmuh lai (Matthai 5:8).
Thawng peng
Wednesday, July 28, 2010
Uknak chuttu Tatmadaw
Ralkap (Tatmadaw) chunglei Umtuning, Thithruaining le Cawlcanghning tete Zohfiannak
Uknak chuttu Tatmadaw
Vawlei kakip ah kum (1962 –1974) kar Ralkap nih Mipi Uknak hramhram hrawh in an chuh voi (64) a rak um. Tuchun ah, Uknak chuttu Ralbawi Ne Win nih 1962 kumah a lakmi Burma ram le Ralbawi Mohammar Khadaffy nih 1969 ah a lakmi Libya ram long cu chungah an hmun cang.
Tatmadaw Ralkap tunitiang hi tluk lommam an pennak a hmunh, an dirhmun a feh kho rih hi cu Asia politics ah khuaruahhar (enigma) pakhat ah an hun telhpah theo len cang. Cozah an tlaih khawh sawh long si lo, sipuazi suttung pi Ralkap tangah cang kho lo in an hum, UN le ramkip dohnak chunglei ngai pem kho loin an phih, hriamtlai pawl hmaifong kho lem lo in an kham, ramkhelbu pawl cawlcang kho lo in an kutke an tem, mipi tho kho lo in an huh khawh tuk lengah, duhtawk in polici an thlak, project an suai rih i, kiakkawi lo tein lam phei kal tein an kal cuahmah peng rih hi cu, ' a mak ko' a khuaruah a harmi an um pah theo ko.
Cucaah zeitinkodah Tatmadaw chunglei umtuning an ser hnga i, zeidah an fehfuannak hrampi a domhtlaihtu a si hnga, an zumhnak hrampi (military doctrine) hi hninhsaih khawh lo in zeinidah a fehter hna hnga i, zeidah an thisen ah an ronh i an i cawnpiakbik hnga, zeibantuk tlaihtleng dah an tuk piak hna i, an thluak chungah an khumh hnga, cun tulio an i thithruaining tete lengah an chungah buainak tete le hmailei a cang kho ding an dirhmun tete hopoah theihduh ngaimi a si theo.
Bu Thithruaining, Rian phortzamhning le Nawl semzaining
1988 hlanah Chief of Staff tlaitu Bo Gyoke Kyee (General) pakhat nih ramchung hriamtlai a uk dih. Rampi President nih a zohpi. 1990 hnuah an thlen i, Bo Gyoke Hmu Gyi (Senior General) timi min thar an phuah. Cucu Than Swe nih a tlaih. Cu Commander in Chief tiah auh minih, Lei, Ti, Van ralkap vialte a uk dih lengah riamrian (political) leizong a tlaihchih dih. Cu ralbawibik tangah:
Du Bo Gyoke Hmu Gyi (Vice Senior General) pakhat a um i, Deputy Commender in Chief zong a si chih. Cucu Mawng Aye nih a tlaih. Lei Ralkap (Army) vialte hoatubik a si fawn lengah SPDC Vice Chairman zong a si chih.. Cun Lei, Ti, Van Ralbawi hna rian khaikhomtu ah Joint Chief of Staff ( Bo Gyoke Gyi) Thurah Swe Mann an thim. Cu ralbawi nganbik hna tangah:
Bureau of Special Operation – BSO ( Ka Sa Hta) cu (6) ah an then i rampumpi an uk. Du Bo Goke Kyee ( Lt. General) pakhat cio nih an hruai. BSO pakhat nih RMC ( Tine Hmu) pathum or pahnih komh a si. Pyi Ne or Tine pahnih thum fonh in an uk, kan ti lai cu. Lairam cu BSO (1) ukmi chungah an khumh. BSO lutlai hna hi SPDC Council chungtel an si colh i nawl ngei takmi an si. Hi BSO Ralbawi hna hi cunglei ( full general) tiang an kai kho ti lo ahcun rianh dinhter or rianphuah ngot an si. Riansang a si caah Than Swe le Mawng Aye nih an mizumh chiah an i cuhnak hmunpi a si. BSO ( Ka Sa Hta) tangah:
Regional Military Command- RMC ( Tine Sit Htar Na Choke) cu rampumpi hmun (13) ah an then i an uk. Bo Gyoke ( Major General) nih an hruai. Tine Hmu ti mi kha an si. Lairam hi Nort West regional command tangah chiah a si i, Tine Hmu cu Monywa ah a thu. Nawlngei tak, siangpahrang fate bantuk an si ve i, Rampi vialte uk khawhnak caah Tine Hmu pawl khaikhom kho hi a biapi ngai ah ruah a si. Cucaah Than Swe le Mawng Aye nih an mizumh chiah an i cuhnak hmunpi a si theo. Tine Hmu kum thum li tuan hnu BSO lutlai dirhmun an kai lo ahcun Vuanci or Du Vuanci lei thial an si . Culocun phuah, riandinh ter i, tanglei Ralbawi pawl caah hmunhma kianhter theo an si.
Tine Hmu (RMC) hruainak tangah Regional Operation Command ( Da Ka Sa) le Military Operation Command (Sa Ka Kha) an um than. Da Ka Sah hi Kawlram pumpi ah hmun (6) in umhmun an khuar. Sa Ka Kha hi cu hmun (20) ah hmunpi an ngei. Bo Hmu Gyoke (Brigadier General) nih an uk veve hna. Lairam ah hmunpi an ngei lo. Kalay Da Ka Sa le Kyeekone Sa Ka Kha hi hmun naihbik an si. Sa Ka Kha pakhat tangah Tat Yin (10) an um. Da Sa Kah tucu Tat Yin (4) long an chiah. Da Sa Kah Hmu cu LID/MOC/TOC commendar hna kar riantlaitu a si. Cu dot ah: Tactical Operation Command- TOC (Nee Pyu Har) an um i, Bo Hmu Gyi ( Lt Colonel) pakhat nih a hruai. Pyu Har pakhat ah Tat Yin (3) in an dirh. Cunglei ralbawi ngan deuh kainak caaah Bo Hmu Gyi level hrong an riantuannak hi a biapi taktak ah an chiah ton. Cucaah fakpi in an i zuam.
Light Infantry Division- LID (Chay Myan Tat Ma) cu (10) a um i, Bo Hmo Gyoke nih an hruai. Tat Mah pakhat cu Tat Yin (10) in an dirh. Cucu Bo Hmu Gyi cionih a hruaimi TOC -Pyu Har (3) in an then. Hi LID (Tat Ma) tang ummi TOC- Nee Pyu Har hna hi ral a tubik, ral kutin Kawlram a khamh theo tu tiah an i bochan taktak hna. Tulio ralbawinganbik zong hi LID in a kaimi ngot an si. Mawng Aye nih Khin Ngunt awlsam tein a lonhnak a ruangbikcu hi commendar Ralbawi saupi a tlaih caah mizumh a tong i a si, tiah an ti. Khin Ngunt an tlaih i, Interligence Zung hmunpi fawiten a tlaidihtu kha LID hi an si. Than Swe zong LID commender a rak tuan bal. LID ( Tat Ma) pakhat ah Ralkap 500 hrong an um. Infantry Battalion (Chay Hlyin Tat Yin) hi, Du Bo Hmu Kyee ( Lt. Col) pakhat hruainak tangah Tat Yin, Tat Khwe, Tat Su tiah an um ve i, Officer 27, rank dang ngei 723 an um.
Hi a cunglei a dotdot hna hi Rampumpi Tatmadaw an i thithruaing cu a si ko.Ralkap lei lutlai hna hi Vuanci (Cabinet Minister) nakin an nawlngeihnak a sang. Vuanci pawl cu nawlngeihnak an ngei theng lo. Cheukhat ah cun Tine Hmu tu nih Vuanci pawl rian kha an tuanpi hna i, eihmuarnak a fah caah phuah le rian dinhter an si theo.
Ti le Van ralbawibik hna cu: Du Bo Gyoke Gyi (Lt General) an pek hna i an department ah Commender in Chief dir hmun in an um. SPDC chungtel nganah telhchih an si. Sihmanhsehlaw, Lei, Ti, Van Ralkap Bawibik hna cu, a rak um bal lo mi rian, Bo Gyoke Gyi dirhmun Joint Chief of Staff thar an ser i Swe Man khaikhom zohpinak tangah Than Swe nih a chiah hna. Hihi a ruangbikcu Lei Ralkap lutlai Mawng Aye nih Lei Ralkap vialte awder a pekning, a tawlrel ning naihte in a hlat duhpi peng caah a si, tiah an ruah.
Office of Strategic Studies – OSS ( Sit Mahar Byu Har Lae Lar Yae Hta-na) cu 1994 kum hrong in an dirh i, defence policy, Ralkap donctrine, Foreign policy vialte tawreltubik an rak si. Khin Ngunt nih Director of Defence Services Intelligence he a kawpchih i a hruai. Mi fim thiam taktak, Tatmadaw sianginn ah pakhatnak a chuakmi longte a thutpi hna i, thil an rak ti kho tak. Ramleng ramchung, dohtu pawl vialte a tongtham biktu an rak si. Nain 2004, Khin Ngunt an tlaih hnuah hi bu cu an hrawh, zungthubawi thong an thlak hna i, Military Affairs Security (MAS) timi cu Ralkap pawl direct uknak tangah an dirh than. MAS cu Du Bo Gyoke Gyi Ye Myint nih tulio a hruai.
Cun independent deuhin a um mi: biaceihnak lei ( Judge Advocate General), Inspector General, Record Office le Millitary Appointment General pawl zong an um i, cawnnak lei Sianguk (OTS le DSA) pawl zong kha an um. Mawng Aye mizumh Hla Htay Win nih Siang Uk rian a tlaih. Cun police cu Bo Hmu Gyoke Khin Yi nih a hruai hna i, Home Ministry tangah an um.
Lei Ralkap (Army) zungpi nih department pathum an tlaih. Cucu ( G, A, Q) tiphun zongin an auh. Cuhna cu (1) General Staff office- War Office (G) – cawlcanghnak (Operation) tawlreltu, (2) Adjutant General Office (A) – Sii, Um-Thut-Dir ( medical and resettlement) tawlreltu (3) Quarter Master Office (Q) – Tirawl Dinei, Hnipuan Fenhaih, Thilkuat Thillak le Phaisa tangka (logistice) lei pinah cawnnak ( Enginer) lei zong tawlreltu a si. HI G, A, Q lutlai hna hi nawl an ngei tak tak.
General Staff Office (Operation) tangah department pathum an then than i, cuhna cu 1. Ngiatthlai lei (MAS Cheif), 2. Cheif of Staff (Signal, Pringting, Industries, Researh etc) lutlai, 3. Chief of BSO (Ka Sa Hta Hmu) kan timi Du Bo Cgoke Gyi (6) hna cu an si. Cu BSO lutlai (6) tangah Tine Hmu (13) le Pyu Har Hmu tampi he Kawram pumpi cu an kan uk.
Kan peh rih te lai......... ....
Uknak chuttu Tatmadaw
Vawlei kakip ah kum (1962 –1974) kar Ralkap nih Mipi Uknak hramhram hrawh in an chuh voi (64) a rak um. Tuchun ah, Uknak chuttu Ralbawi Ne Win nih 1962 kumah a lakmi Burma ram le Ralbawi Mohammar Khadaffy nih 1969 ah a lakmi Libya ram long cu chungah an hmun cang.
Tatmadaw Ralkap tunitiang hi tluk lommam an pennak a hmunh, an dirhmun a feh kho rih hi cu Asia politics ah khuaruahhar (enigma) pakhat ah an hun telhpah theo len cang. Cozah an tlaih khawh sawh long si lo, sipuazi suttung pi Ralkap tangah cang kho lo in an hum, UN le ramkip dohnak chunglei ngai pem kho loin an phih, hriamtlai pawl hmaifong kho lem lo in an kham, ramkhelbu pawl cawlcang kho lo in an kutke an tem, mipi tho kho lo in an huh khawh tuk lengah, duhtawk in polici an thlak, project an suai rih i, kiakkawi lo tein lam phei kal tein an kal cuahmah peng rih hi cu, ' a mak ko' a khuaruah a harmi an um pah theo ko.
Cucaah zeitinkodah Tatmadaw chunglei umtuning an ser hnga i, zeidah an fehfuannak hrampi a domhtlaihtu a si hnga, an zumhnak hrampi (military doctrine) hi hninhsaih khawh lo in zeinidah a fehter hna hnga i, zeidah an thisen ah an ronh i an i cawnpiakbik hnga, zeibantuk tlaihtleng dah an tuk piak hna i, an thluak chungah an khumh hnga, cun tulio an i thithruaining tete lengah an chungah buainak tete le hmailei a cang kho ding an dirhmun tete hopoah theihduh ngaimi a si theo.
Bu Thithruaining, Rian phortzamhning le Nawl semzaining
1988 hlanah Chief of Staff tlaitu Bo Gyoke Kyee (General) pakhat nih ramchung hriamtlai a uk dih. Rampi President nih a zohpi. 1990 hnuah an thlen i, Bo Gyoke Hmu Gyi (Senior General) timi min thar an phuah. Cucu Than Swe nih a tlaih. Cu Commander in Chief tiah auh minih, Lei, Ti, Van ralkap vialte a uk dih lengah riamrian (political) leizong a tlaihchih dih. Cu ralbawibik tangah:
Du Bo Gyoke Hmu Gyi (Vice Senior General) pakhat a um i, Deputy Commender in Chief zong a si chih. Cucu Mawng Aye nih a tlaih. Lei Ralkap (Army) vialte hoatubik a si fawn lengah SPDC Vice Chairman zong a si chih.. Cun Lei, Ti, Van Ralbawi hna rian khaikhomtu ah Joint Chief of Staff ( Bo Gyoke Gyi) Thurah Swe Mann an thim. Cu ralbawi nganbik hna tangah:
Bureau of Special Operation – BSO ( Ka Sa Hta) cu (6) ah an then i rampumpi an uk. Du Bo Goke Kyee ( Lt. General) pakhat cio nih an hruai. BSO pakhat nih RMC ( Tine Hmu) pathum or pahnih komh a si. Pyi Ne or Tine pahnih thum fonh in an uk, kan ti lai cu. Lairam cu BSO (1) ukmi chungah an khumh. BSO lutlai hna hi SPDC Council chungtel an si colh i nawl ngei takmi an si. Hi BSO Ralbawi hna hi cunglei ( full general) tiang an kai kho ti lo ahcun rianh dinhter or rianphuah ngot an si. Riansang a si caah Than Swe le Mawng Aye nih an mizumh chiah an i cuhnak hmunpi a si. BSO ( Ka Sa Hta) tangah:
Regional Military Command- RMC ( Tine Sit Htar Na Choke) cu rampumpi hmun (13) ah an then i an uk. Bo Gyoke ( Major General) nih an hruai. Tine Hmu ti mi kha an si. Lairam hi Nort West regional command tangah chiah a si i, Tine Hmu cu Monywa ah a thu. Nawlngei tak, siangpahrang fate bantuk an si ve i, Rampi vialte uk khawhnak caah Tine Hmu pawl khaikhom kho hi a biapi ngai ah ruah a si. Cucaah Than Swe le Mawng Aye nih an mizumh chiah an i cuhnak hmunpi a si theo. Tine Hmu kum thum li tuan hnu BSO lutlai dirhmun an kai lo ahcun Vuanci or Du Vuanci lei thial an si . Culocun phuah, riandinh ter i, tanglei Ralbawi pawl caah hmunhma kianhter theo an si.
Tine Hmu (RMC) hruainak tangah Regional Operation Command ( Da Ka Sa) le Military Operation Command (Sa Ka Kha) an um than. Da Ka Sah hi Kawlram pumpi ah hmun (6) in umhmun an khuar. Sa Ka Kha hi cu hmun (20) ah hmunpi an ngei. Bo Hmu Gyoke (Brigadier General) nih an uk veve hna. Lairam ah hmunpi an ngei lo. Kalay Da Ka Sa le Kyeekone Sa Ka Kha hi hmun naihbik an si. Sa Ka Kha pakhat tangah Tat Yin (10) an um. Da Sa Kah tucu Tat Yin (4) long an chiah. Da Sa Kah Hmu cu LID/MOC/TOC commendar hna kar riantlaitu a si. Cu dot ah: Tactical Operation Command- TOC (Nee Pyu Har) an um i, Bo Hmu Gyi ( Lt Colonel) pakhat nih a hruai. Pyu Har pakhat ah Tat Yin (3) in an dirh. Cunglei ralbawi ngan deuh kainak caaah Bo Hmu Gyi level hrong an riantuannak hi a biapi taktak ah an chiah ton. Cucaah fakpi in an i zuam.
Light Infantry Division- LID (Chay Myan Tat Ma) cu (10) a um i, Bo Hmo Gyoke nih an hruai. Tat Mah pakhat cu Tat Yin (10) in an dirh. Cucu Bo Hmu Gyi cionih a hruaimi TOC -Pyu Har (3) in an then. Hi LID (Tat Ma) tang ummi TOC- Nee Pyu Har hna hi ral a tubik, ral kutin Kawlram a khamh theo tu tiah an i bochan taktak hna. Tulio ralbawinganbik zong hi LID in a kaimi ngot an si. Mawng Aye nih Khin Ngunt awlsam tein a lonhnak a ruangbikcu hi commendar Ralbawi saupi a tlaih caah mizumh a tong i a si, tiah an ti. Khin Ngunt an tlaih i, Interligence Zung hmunpi fawiten a tlaidihtu kha LID hi an si. Than Swe zong LID commender a rak tuan bal. LID ( Tat Ma) pakhat ah Ralkap 500 hrong an um. Infantry Battalion (Chay Hlyin Tat Yin) hi, Du Bo Hmu Kyee ( Lt. Col) pakhat hruainak tangah Tat Yin, Tat Khwe, Tat Su tiah an um ve i, Officer 27, rank dang ngei 723 an um.
Hi a cunglei a dotdot hna hi Rampumpi Tatmadaw an i thithruaing cu a si ko.Ralkap lei lutlai hna hi Vuanci (Cabinet Minister) nakin an nawlngeihnak a sang. Vuanci pawl cu nawlngeihnak an ngei theng lo. Cheukhat ah cun Tine Hmu tu nih Vuanci pawl rian kha an tuanpi hna i, eihmuarnak a fah caah phuah le rian dinhter an si theo.
Ti le Van ralbawibik hna cu: Du Bo Gyoke Gyi (Lt General) an pek hna i an department ah Commender in Chief dir hmun in an um. SPDC chungtel nganah telhchih an si. Sihmanhsehlaw, Lei, Ti, Van Ralkap Bawibik hna cu, a rak um bal lo mi rian, Bo Gyoke Gyi dirhmun Joint Chief of Staff thar an ser i Swe Man khaikhom zohpinak tangah Than Swe nih a chiah hna. Hihi a ruangbikcu Lei Ralkap lutlai Mawng Aye nih Lei Ralkap vialte awder a pekning, a tawlrel ning naihte in a hlat duhpi peng caah a si, tiah an ruah.
Office of Strategic Studies – OSS ( Sit Mahar Byu Har Lae Lar Yae Hta-na) cu 1994 kum hrong in an dirh i, defence policy, Ralkap donctrine, Foreign policy vialte tawreltubik an rak si. Khin Ngunt nih Director of Defence Services Intelligence he a kawpchih i a hruai. Mi fim thiam taktak, Tatmadaw sianginn ah pakhatnak a chuakmi longte a thutpi hna i, thil an rak ti kho tak. Ramleng ramchung, dohtu pawl vialte a tongtham biktu an rak si. Nain 2004, Khin Ngunt an tlaih hnuah hi bu cu an hrawh, zungthubawi thong an thlak hna i, Military Affairs Security (MAS) timi cu Ralkap pawl direct uknak tangah an dirh than. MAS cu Du Bo Gyoke Gyi Ye Myint nih tulio a hruai.
Cun independent deuhin a um mi: biaceihnak lei ( Judge Advocate General), Inspector General, Record Office le Millitary Appointment General pawl zong an um i, cawnnak lei Sianguk (OTS le DSA) pawl zong kha an um. Mawng Aye mizumh Hla Htay Win nih Siang Uk rian a tlaih. Cun police cu Bo Hmu Gyoke Khin Yi nih a hruai hna i, Home Ministry tangah an um.
Lei Ralkap (Army) zungpi nih department pathum an tlaih. Cucu ( G, A, Q) tiphun zongin an auh. Cuhna cu (1) General Staff office- War Office (G) – cawlcanghnak (Operation) tawlreltu, (2) Adjutant General Office (A) – Sii, Um-Thut-Dir ( medical and resettlement) tawlreltu (3) Quarter Master Office (Q) – Tirawl Dinei, Hnipuan Fenhaih, Thilkuat Thillak le Phaisa tangka (logistice) lei pinah cawnnak ( Enginer) lei zong tawlreltu a si. HI G, A, Q lutlai hna hi nawl an ngei tak tak.
General Staff Office (Operation) tangah department pathum an then than i, cuhna cu 1. Ngiatthlai lei (MAS Cheif), 2. Cheif of Staff (Signal, Pringting, Industries, Researh etc) lutlai, 3. Chief of BSO (Ka Sa Hta Hmu) kan timi Du Bo Cgoke Gyi (6) hna cu an si. Cu BSO lutlai (6) tangah Tine Hmu (13) le Pyu Har Hmu tampi he Kawram pumpi cu an kan uk.
Kan peh rih te lai......... ....
Zu le Mizo ram
Zu le Mizoram: Laldenga hmuhning le Chin miphun
( Khapding a si lo: Doh ding a si)
By: Salai Van Lian Thang
Lai minih internet biaruahnak ah 'ZU' kong voi tamnawn ceih a si cang. Naite Feb 2010 ah Bangkok ah pumhkhomhnak a ngei kho ramkip Laimi mifimthiam hna nih 'Zu' cu kan miphun a kan hrawktu ralnganbik pakhat ah an pawm. Tha tein an purhdah hnuah chim dawh in a lang. Than Tlang ah an khap. CNF zongnih an khap theo. Lai Tlang hmun dang zongah khap duhnak a fak. Lairam Cozah thar nih buaipi ngaimi biahnok a si lai cu hi nih a kan fianh chung cang. Rampumpi zalonnak a um chinchin tikah buaipi ngaimi biatung a si ko lai i, 'Zu' kongkau ah Biaknak le Cozah, Biaknak le mirunnphu hna biahmuhthiam a har ngai te ding a lo.
Mizoram hi State puitling a hmuhnak kum (20) hlei a si cang i kan nunphung le kalphung aa khat dih ngot caah democracy zalonnak an hmuhhnu an ton cuahmah mi harsatnak pawl khi Chin miphun zongnih kan ton ve te ko hna lai. Zu kong kan buai lai, ramrian kong kan buai lai, zungrian kong kan buai lai, lothlawh kong kan buai lai, ramri kong kan buai hna lai, khuafonh kong kan buai lai, buailulh in kan hnok ngaingai caan a phan te lai. Cucu a ram minih kan ram kha kan mah duhning muisam keng tein remhthan/siamthan kan duh caah a si i hrialawk a tha theng lo mi an si ko hna.
Mizoram nih 'Zu' kong an buaipi ning hi kan miphun caah ruah awk tha tete an um len. Khap le khap lo kongah mi fimthiam can saupi an i sii, an i thua. Bia fakfak tiang zong an hmang. Tadinca in ca an i chuah hnawh. Miruunphu bukhat le bukhat an i do. Biaknak le Cozah bia an i al, khuaci an muihnik deng lengmang kha a rak si. Cu vialte biacuhnak phichuak cu 'Zu' khap burnak phung 'The Mizoram Liqour Total Prohibition Act 1995' Mizoram Lairelnak Sangbik a simi Mizoram Legislative Assembly pi nih a hun fehter i, a hun ser mi hi a si. 2010 kan Mizoram Cozah thar nih Law Commission an dirh, cu phung cu an zoh than, kan upadii hi 'a hrang tuk, midang state nih kan hmu hna seh law, 'draconian law' an kan ti piak phah lai, zaangfahnak le theihtheinak pel te hmanh pei a ngeih lo hi, misur hang hna a khap loh, misur hang nakin alcohol a tlawm deuh mi 'Beer' hna hi cu a khap ding a si lo' tiah biatung an dirh. Biaknak lei le mirunnphu pawl an ceihpi hna. Sihmanhsehlaw, cu upadii hrawhthan cu chim lo, remhthan zong naisai hohmanh nih an duh lo. 20th Feb 1997 in Mizoram ah MLTP Act cu a nung i tuchun tiang khi hman a si. Kum (13) a kal cang. MLTP Act nih Zu zuar, Zu phorh, Zu ser, Zu chiah/neih, Zudin, a khap dih. Mizoram pem Lai minih riansang deuh kan tuan khawh lo caah cu phung cu kan buar bik, kan pah bik, tiah an chim lengmang theo. Sihmanhsehlaw, cu upadii nih Lai, Mara, Chakma Autonomous Distict Council (3) a huap loh. Mizoram a ummi arm forces pawl rawleinak hmun hna an canteens le messes hna ah a khap loh. Cucu Than Tlang ah biaknak lei nih an khap, Ralkap/ Police nih an zuar than bantuk in, Mizoram ah MLTP Act a tlolh theo tonnak pakhat cu upadii nih a huap lo mi hmunhma in Zu cawkawk/ din awk a chuak than tung mi hi a si. Zu man tucu vantiang in an hauh ve, nain a ding duhcu an ding kho thiamthiam.
Zu khapnak phung tuanchuaktu le tlamtlintertu (Law enforchment) ah Cozah nih 'Excise and Narcotic Department' pakhat an dirh. Cabinet Vuanci pakhat nih a zohpi hna i, cu tangah Zipeng commissioner pakhat nih a hruai hna. Budget tawmnawn an tuk, officer tampi, staff tampi he zung an thu, hehtiah an cawl. Zu ding an tlaih hna, zu zuar an hrem hna, zu phor dan an tat hna, zu ser thong an thlak hna i, Mizoram luhchuahnak hauka le kutka kipah zuphor an bawh hna i check lengmang, tlaih lengmang a si.Mizoram ah huham a ngei ngaimi 'Central Young Mizoram Association' nih Cozah cu a bomh. Zu cu fak ngai in an khap ti, i tuk i hremnak a fah caah, i thah i nawn sualnak tiang a chuaksual pah lengmang theo. Bu huham ngei ngai an si caah tazacuai thiam lo in, cuticun bia a dai thai lengmang theo. Cheukhat nih 'Licence to kill' maw nan i pek tiah, i sawi le i doh a um peng. Kum (13) leng kal hnuah, cheukhat nih 'Zu khap cu a hlawhcham diam, kum (10) hman cang mi a hlawhtling lomi upadii cu zohthan a herh cang' tiah biatung thar an dirh, cheukhat nih 'a hlawh a tling tuk' an ti ve thiamthiam. Biaelnak a dong kho lo. Sihmanhsehlaw, Zu khap ruangah sualnak rate 'crime rate' cu tangpi ah fak ngaiin a tla thluahmah ve ko ti cu Cozah kum dih report ah a lang lengmang ve. Sihmanhsehlaw, Zu a har tikah Mino tampi nih ritnak sichunh, sidin in an tang than i, mino tampi an nunnak a liam ziahmah. Rank sangsang, Vuanci pipi, Officer lianlian fa le an tam khun. Hi lam hi kan Chin miphun zong nih hmailei kan zulh te lai lo ti khawh cu a si lo. Khuaruah har ngai a si mi cu, Zu khapnak phung nih, milian pipi, officer pipi, a khong a deng hna lo. Misi faktete, santlai lo tete, mi derthawm tete tu thonginn a phanhter, biaceih zung a phanhter theu hna. Cun khat lei ve ah, Eiruk khapnak (Anti-Corruption Law) upadii nih misifak tete, santlai lo tete, a khong a deng ve hawi hna lo i, Officer pipi, milian pipi tucu, biaceih zung a phanhter, thonginn a phanter, upadii ah an i awk lengmang theo hawi. Lingtalet in thil a um. Cucaah mirum pipi, officer lianpipi zong 'Zu' khapnak nih huap ve hna seh, tlai bak ve hna uh, upadii cungah hohmanh kan um kho lo, tiah misifak deuh hna nih, Cozah ah zual an kawh theu i, buailulh in an caan an hmang.
Kan nih zong Zu a that le that lo kong i el len cu sullam ngei lo a si i, zeitindah hlawhtling tein kan doh/hrial khawh deuh lai titu ruah a hau mi cu kan si. Zu nih mi pumrua thatha, mifim mithiam fawite in an lu a kan lak piak, innchungkhar phaisa a ei, inchungkhar a hrawh, mithah lainawn a tamter, mi rualban lo, ngaktah, lakfa, sifak a chuahter, nuhmei pahmei a chuahter, ngandamnak a hrawh pinah kan nunzia a niamter i, mi phundang mit ah 'uncilvilized people' tiah zohtlak lo in rang taktak in a kan kalpi pengtu pakhat cu 'Zu' hi a rak si ton. Din zia thiam ti i, hnuah luanlak in din, ngandamnak ca ti i, ngamdam cu chim lo, thi lak in dinnak ah a kan hruaipeng theo ko. Cucaah kan Biaknak lei mifimthiam hna nih kan miphun ralnganbik tiah an puh mi hi a si cang ko rua. Laimi nunphung le 'ZU' hun pehtlaihter ko dingcu kan duh hrimhrim lo. Zu dingmi miphun ti cu kan huat ngai ko nain Zu cu kan miphun chungah ai ciahnak a thuktuk cang ticu elkhawh a si lo. Zu an kan dohpinak cu Siangbawi te chan in a rak si cang. Purpit ah a phunphun in kan i cawnpiak, innchungkhar ah a phunphun in kan i chimhrin i, 'hrai chungah sen hirhiar in a um mi zu khi va zoh hlah' timi Bibal ca cangzong khuaza lamkam ah kan tar len ko hna. Sihmanhsehlaw a phichuak cu kum tampi kan kal hnu zongah tuchun nitiang kan Miphun ralnganbik a si thiamthiam rih ko mi hi kan i ruah cio ngaingai cu a hau cang. Cucaah Zu hi kan miphun nih zeiti muisam in dah kan hmuh lai i, kan kalpi hna lai? Mizoram pungsan in maw khap tholh in kan khap ve lai i, kan buaipi ve lai, ceihtha kan si ko hna i, kan fian cio lo cun kan buai peng ko lai.
Cucaah Mizoram miphun nih kan pa an timi Pu Laldenga, khalio Mizoram Vuancichok nih July 25, 1988 ah 'Zu' kong Mizoram mipi hmaiah a chimmi, leidai tangah phum si cang ko hmanh sehlaw, kum (20) a liam cang hnu zongah Mizoram mipi thinlung ah a nung peng rih mi a bia, Zu kong buai caan poahpoah ah tadinca hna zongnih a thar in an chuah duh rih pengmi a hmurka, ka hun langhter duh. Pu Laldengah nih:
'Zu hi kan miphun ral a si lo, kan hawikom zong a si pek lo. Zu hi thiltha zong a si lo.Thilchia zong a si pek lo, ka hmai i tikik hi la ning law, zu ah ruatning law, cu ruangah kan miphun ral cu a si lai lo ti ko uh? Kan hawi zong a si lo. Cucaah khua kan ruahning ahhi fimkhur ngaingai kan hau. Thil pakhat te khi a si ve ko, zeidang a si lo. Zu a thatnak le a chiatnakkong, kan ral a si le si lo kong, kan hawikom a si le si lo kong cu, kan i pehtlaih dan cio tu in a si. Zeitin ruahnak men ruangah a si lo ning pipi in kan chim kan chim lengmang mi hi tih a nung ngai in ka hmuh. Cucaah a biapibik mi cu kan i pehtlaihnak hi a si ton ko.Zu hi kan buaipi lo, kan ram ah zu a buaipi mi hna hi kan buaipi tu a si.Zu buaipimi mi tlawmte an um, cu hna cu hehtiah kan buaipi len in a lang.Zu cu a mah tein a chia lo, a mah tein a tha fawn lo. Tahchunhnak ah Pu Zoramthanga hi a tep zong a tep bak lo mi a si hnga i, hun rii thut taktak tuah seh law, zu kha a dik lo mi a si lo, Pu Zoramthanga kha a dik lo mi cu a si, zu a ri ve lo mi Pu Zamawia nih cun zeihmanh ah a rel theng lai lo. Cun 'Zu' muisam kan hmuhthiambik nak dingah, tahchunhnak ah nu pakhat nih nau hngakchia a um pi hnga i, cu hngakchia cu a lenkual nakah a tlu i, lungah ai khawng deng sual hnga, a nu nih hngakchia a lung a damnak ding caah lung kha, na sual tuk ai tiah a va bengh hnga i, hlonh diam uh sih, na sual tuk ai, tiah, a va hlonh diam hnga, cu bantuk cun Pu Zoramthanga ai vai i khon den ruang ahkhan, ai hlonh diam ko uh sih, kan ti lai i kan hlonh diam kun lai maw? Puitling lutput he khua kan tuak deuh ding tu a si lai lo maw? Lung kan velh ruang ahkhan hngakchia kha a tlu than hawi lai lo, tinak zong a si pek lo i, cun kan hlonh cawk fawn tung hna lai lo. Curuangah hngakchia a tluk lo ding tu kha khua kan ruah deuh ding cu a hau mi a si. Kan huat lo ding kha kan huat ton i, lungtum kha hua lo in hngakchia tukha a tluksual lo dingah kan cawnpiak deuh ding tu a biapi deuhmi cu a si. Huattlai mi cu a zu kha a si lo, a rit ruangah thil a tuahsual mi Pu Zoramthanga kha a si. Kan ram nih thil kan zohthiam hi a biapi ngaingai. Hihi zu a tha ti phun in ka chim uar mi a si lo, a si ning taktak kha ka chim mi a si. Kan ram nih, hngakchia bantuk si lo in, a sining taktakin kan i zohthiam a hau. Cun kan manifesto cathanh ah social reformation kan ti i, zuk le hmom tlawmter kan ti ko na in khua kan ruahning sersiam a hau i zatlung nun kan sersiam lo ahcun, vawlei civillization thanchonak nih a hun chuahpi mi ah hin, kan fimkhur thiam dingin a lang lo. Vawlei a hun thanchonak nih a tha le a chia hi a hun chuahpi hna i, kan cuanh veve ningah, Cozah mit in zohning aa dang, Biaknak mit in kan cuanh ning aa dang ve. Kan nunphung ah hin kan ruahnak diktak chimngam lo, Pathian kan zumhning zong kan zumhning tak chim ngam lo, a thianghlim deuh tiah langhduhnak men te hna, minih Pathian bia a ngaih ka ti hna seh, tibantuk ruang menmen te hna, Pathian bia ngaihtung lo i, biakinn panhmi kan tam ngai ko. Cun Zu kan duh lo kan tinak zongah hin mi dangnih a thianghlim kan ti hna seh, ti ruang te hna men ah, tam deuh cu kan si. Nain zu duh lo mi taktak cu kan ram ah hin biaknak ruangah tlawmpal cu an um. Nain za ah pakul long an si. Za ah sawmriat cu minih a thianghlim ka ti hna seh, ti ruang men te hna an si. Zu hi kan buaipi lo, zu a buaipi mi mitlawmte hi kan buaipi mi a si.Mi thianghlim siduh in kan i buaipi a tambik. Cu ruangah zu hi buaipi tlak in ka hmu lo, a buaipi mi kan buaipi sawhsawh a si ko' tiah Pu Laldenga nihcun a liamcia kum (20) ah Mizoram mipi a rak chimhhrin hna. ( http://zozamweeklynews.blogspot.com/2009/07/zu-chungchanga-laldenga-ngaihdan.html)
Hi a cunglei biachim nih 'Zu' an buaipi a fahning kha a kan chimh. Mipi nih an hmuhthiam nakhnga rak chim hmanhsehlaw tu ni tiang an buaipi mi biahnokbik pakhat ah a cang peng ko. Zeitikdah an daihpi te lai chim khawh a si ti lo. Cozah thar a kaipoah ah zu khapnak na hrawh lai maw hrawh lo, ticu media pawl biahalnak nganbik a si theo i, mipi nih an theihduhbik a phi pakhat zong a si ton. Kan theih bantuk in US ram zong 'dry movement' tiah 1840s hronghrang in Biaknak lei thiamthiam nih, hehtiah an rak thok i, December 1917 ah ram pumpi ah zukhapnak upadii (Volstead Act) cu, Hluttaw innpi pahnih ah, an rak fehter. Kum 1919 ahcun State (48) chungah (36) nih an rak pawm. 1840s in 1933s hronghrang tiang, kum (90) chung local le state politics ramkhelnak ah biahnokbik, biabuaibik a rak si ve. Sihmanhsehlaw, US rampawng Maxico le Canada hrong khap a si lo tikah, an chuahpi, an luhpi thiamthiam ko i, umzia a rak ngei tuk lo. Cu tikah 1921 hrongin Siilei thiamsang (physicians) pawl nih zukhap upadii hrawhding rampumpi ah biatung an dirh, an cawl cang. Zukhap duh lo an pung thluahmah. Cutin Zukhap upadii cu khuapi deuh poahah a hung lar lo chin lengmang. Cuticun zu khapnak upadii ( Volstead Act) cu 5 December 1933 ah an hrawh than. Cutin kum (90) chung an rak buaipi ko. Cheukhat State nihcun an khap thiam. Missispipi nih kum 1907 tiang a khap i, Kansaas nih kum 1987 tiang leng zudin a khap ve. India ram Gujarat State zongah tutiang an khap. Cuticun 'Zu' cu rak buaipi cio a si ko i, Chin miphun zongnih kan buaipi peng ve mi hi a si ko.
Cucaah 'Zu' hi kan miphun caah a biapi mi thil ah maw kan ruah taktak lai, a biapi tuk lo mi thil ahdah kan ruah lai? Pu Laldenga nih buaipi tham a si lo, a timi hi, kan Chin miphun caah aa tlak ve hnga maw? Zu taktak hi kan buaipi mi si lo in, a buaipimi mi tlawmte tu kan buaipi hna a rak si ve sual maw? Mi dang nih a thianghlim tiah ka ti hna seh, ti ruang hnaah a buaipi mi cu kan si ve sual maw? Kan miphun nih zeitindah 'Zu' muisam kan hmuh lai a biapi ngaingai ve ko cang. Pu Laldengah nih 'Zu' cu a mah sual in a sual lo, a mah tha in a tha fawn lo, kan ral zong a si lo, kan hawi zong a si lo, thiltha zong a si lo, thil chia zong a si lo, 'thil' pakhat ve menmen khi a si ko i, a tongthamtu cungah, pumpak pakhat cio nih kan pehtlaih ning tu in aa hngat, buaipi tham a si lo, tiah a ti.
Cucaah 'Zu' cu vawlei cungah a rak um ve mi, thil pakhat a si ko i, Society pakhat, miphun pakhat nih kan hrial khawh lo dingmi 'thil' pakhat cu a si ko. Um hlah ti zong ah ai ti thiam lo i, khoi ka cun a rak um ve lengmang thiamthiam ko lai. Cucaah Zu hi kan miphun caah kan ralnganbik, kan miphun a kan hrawktubik tiah kan puh asi ahcun, kan Chin miphun chungah Biaknak le Cozah, Cozah le mirunnphu hna kan bia kan i funti thiam hmasat (consensus) a biapi ngaingai te lai. Aruang cu, Mizoram zongah, Lai Tlang zongah, US zongah, Biaknak nih an thokpi pengmi a si. Kan mah lei mit veve in cuanh lo in, vawlei thanchonak nih a hun kalpi duhmi a sining taktak in kan cuanh longah kan buaipi mi a zia lai i, kan tha a dam bik te lai. Cun kan Miphun nih kan khap seh kan ti ahcun, a khap ning (system) ruah ngaingai a hau i, Than Tlang nih an khap, Police nih an zuar than, Mizoram ah an khap, Ralkap sin cawk than a si, US ah an khap, Canada le Maxico in an luhpi than i, an tlolh theo lengmang bantuk kan si lo a biapi ngai te lai. Mi sifak thongah a khumh cuahmah i, mirum milian officer, a onh than tungmi dirhmun kan si ve sual lo a biapi ngai lai. .
Biadonghnak: Kan Chin miphun nih 'ZU' hi kan miphun a hrawktu kan ralnganbik a si ko tiah, kan ruah kan puh ko a si ah cun '' Zu cu a khap in khap phun a si lo, a doh in doh phun a si lai' tiah ka ruah. Mizoram thil sining nih a kan cawnpiakmi pakhat cu Zukhap thlolh in an khap tung, cawnpiaknak (public awarness and education program) bantuk a um than lo tikah, mino tampi sichunh siidin lei an i mer i an nunnak a liamthan lengmang. Cucaah khap thlolh in khapnak in zeitindah kan doh hna lai, cawnpiaknak phunsan in maw kan kalpi lai, ti bnatuk leihoih in a lamkawl ding a si i, phunglam kawl ding a si. Cu ti cun 'ZU' kong kan ceih vevek seh kan ti ahcun ceih tha a si i, mifimthiam deuh kan pa le zong nih, kan ral a si tiah kan pawm ah cun, an kan thokpi caan a za ngai ngai cang.
( Khapding a si lo: Doh ding a si)
By: Salai Van Lian Thang
Lai minih internet biaruahnak ah 'ZU' kong voi tamnawn ceih a si cang. Naite Feb 2010 ah Bangkok ah pumhkhomhnak a ngei kho ramkip Laimi mifimthiam hna nih 'Zu' cu kan miphun a kan hrawktu ralnganbik pakhat ah an pawm. Tha tein an purhdah hnuah chim dawh in a lang. Than Tlang ah an khap. CNF zongnih an khap theo. Lai Tlang hmun dang zongah khap duhnak a fak. Lairam Cozah thar nih buaipi ngaimi biahnok a si lai cu hi nih a kan fianh chung cang. Rampumpi zalonnak a um chinchin tikah buaipi ngaimi biatung a si ko lai i, 'Zu' kongkau ah Biaknak le Cozah, Biaknak le mirunnphu hna biahmuhthiam a har ngai te ding a lo.
Mizoram hi State puitling a hmuhnak kum (20) hlei a si cang i kan nunphung le kalphung aa khat dih ngot caah democracy zalonnak an hmuhhnu an ton cuahmah mi harsatnak pawl khi Chin miphun zongnih kan ton ve te ko hna lai. Zu kong kan buai lai, ramrian kong kan buai lai, zungrian kong kan buai lai, lothlawh kong kan buai lai, ramri kong kan buai hna lai, khuafonh kong kan buai lai, buailulh in kan hnok ngaingai caan a phan te lai. Cucu a ram minih kan ram kha kan mah duhning muisam keng tein remhthan/siamthan kan duh caah a si i hrialawk a tha theng lo mi an si ko hna.
Mizoram nih 'Zu' kong an buaipi ning hi kan miphun caah ruah awk tha tete an um len. Khap le khap lo kongah mi fimthiam can saupi an i sii, an i thua. Bia fakfak tiang zong an hmang. Tadinca in ca an i chuah hnawh. Miruunphu bukhat le bukhat an i do. Biaknak le Cozah bia an i al, khuaci an muihnik deng lengmang kha a rak si. Cu vialte biacuhnak phichuak cu 'Zu' khap burnak phung 'The Mizoram Liqour Total Prohibition Act 1995' Mizoram Lairelnak Sangbik a simi Mizoram Legislative Assembly pi nih a hun fehter i, a hun ser mi hi a si. 2010 kan Mizoram Cozah thar nih Law Commission an dirh, cu phung cu an zoh than, kan upadii hi 'a hrang tuk, midang state nih kan hmu hna seh law, 'draconian law' an kan ti piak phah lai, zaangfahnak le theihtheinak pel te hmanh pei a ngeih lo hi, misur hang hna a khap loh, misur hang nakin alcohol a tlawm deuh mi 'Beer' hna hi cu a khap ding a si lo' tiah biatung an dirh. Biaknak lei le mirunnphu pawl an ceihpi hna. Sihmanhsehlaw, cu upadii hrawhthan cu chim lo, remhthan zong naisai hohmanh nih an duh lo. 20th Feb 1997 in Mizoram ah MLTP Act cu a nung i tuchun tiang khi hman a si. Kum (13) a kal cang. MLTP Act nih Zu zuar, Zu phorh, Zu ser, Zu chiah/neih, Zudin, a khap dih. Mizoram pem Lai minih riansang deuh kan tuan khawh lo caah cu phung cu kan buar bik, kan pah bik, tiah an chim lengmang theo. Sihmanhsehlaw, cu upadii nih Lai, Mara, Chakma Autonomous Distict Council (3) a huap loh. Mizoram a ummi arm forces pawl rawleinak hmun hna an canteens le messes hna ah a khap loh. Cucu Than Tlang ah biaknak lei nih an khap, Ralkap/ Police nih an zuar than bantuk in, Mizoram ah MLTP Act a tlolh theo tonnak pakhat cu upadii nih a huap lo mi hmunhma in Zu cawkawk/ din awk a chuak than tung mi hi a si. Zu man tucu vantiang in an hauh ve, nain a ding duhcu an ding kho thiamthiam.
Zu khapnak phung tuanchuaktu le tlamtlintertu (Law enforchment) ah Cozah nih 'Excise and Narcotic Department' pakhat an dirh. Cabinet Vuanci pakhat nih a zohpi hna i, cu tangah Zipeng commissioner pakhat nih a hruai hna. Budget tawmnawn an tuk, officer tampi, staff tampi he zung an thu, hehtiah an cawl. Zu ding an tlaih hna, zu zuar an hrem hna, zu phor dan an tat hna, zu ser thong an thlak hna i, Mizoram luhchuahnak hauka le kutka kipah zuphor an bawh hna i check lengmang, tlaih lengmang a si.Mizoram ah huham a ngei ngaimi 'Central Young Mizoram Association' nih Cozah cu a bomh. Zu cu fak ngai in an khap ti, i tuk i hremnak a fah caah, i thah i nawn sualnak tiang a chuaksual pah lengmang theo. Bu huham ngei ngai an si caah tazacuai thiam lo in, cuticun bia a dai thai lengmang theo. Cheukhat nih 'Licence to kill' maw nan i pek tiah, i sawi le i doh a um peng. Kum (13) leng kal hnuah, cheukhat nih 'Zu khap cu a hlawhcham diam, kum (10) hman cang mi a hlawhtling lomi upadii cu zohthan a herh cang' tiah biatung thar an dirh, cheukhat nih 'a hlawh a tling tuk' an ti ve thiamthiam. Biaelnak a dong kho lo. Sihmanhsehlaw, Zu khap ruangah sualnak rate 'crime rate' cu tangpi ah fak ngaiin a tla thluahmah ve ko ti cu Cozah kum dih report ah a lang lengmang ve. Sihmanhsehlaw, Zu a har tikah Mino tampi nih ritnak sichunh, sidin in an tang than i, mino tampi an nunnak a liam ziahmah. Rank sangsang, Vuanci pipi, Officer lianlian fa le an tam khun. Hi lam hi kan Chin miphun zong nih hmailei kan zulh te lai lo ti khawh cu a si lo. Khuaruah har ngai a si mi cu, Zu khapnak phung nih, milian pipi, officer pipi, a khong a deng hna lo. Misi faktete, santlai lo tete, mi derthawm tete tu thonginn a phanhter, biaceih zung a phanhter theu hna. Cun khat lei ve ah, Eiruk khapnak (Anti-Corruption Law) upadii nih misifak tete, santlai lo tete, a khong a deng ve hawi hna lo i, Officer pipi, milian pipi tucu, biaceih zung a phanhter, thonginn a phanter, upadii ah an i awk lengmang theo hawi. Lingtalet in thil a um. Cucaah mirum pipi, officer lianpipi zong 'Zu' khapnak nih huap ve hna seh, tlai bak ve hna uh, upadii cungah hohmanh kan um kho lo, tiah misifak deuh hna nih, Cozah ah zual an kawh theu i, buailulh in an caan an hmang.
Kan nih zong Zu a that le that lo kong i el len cu sullam ngei lo a si i, zeitindah hlawhtling tein kan doh/hrial khawh deuh lai titu ruah a hau mi cu kan si. Zu nih mi pumrua thatha, mifim mithiam fawite in an lu a kan lak piak, innchungkhar phaisa a ei, inchungkhar a hrawh, mithah lainawn a tamter, mi rualban lo, ngaktah, lakfa, sifak a chuahter, nuhmei pahmei a chuahter, ngandamnak a hrawh pinah kan nunzia a niamter i, mi phundang mit ah 'uncilvilized people' tiah zohtlak lo in rang taktak in a kan kalpi pengtu pakhat cu 'Zu' hi a rak si ton. Din zia thiam ti i, hnuah luanlak in din, ngandamnak ca ti i, ngamdam cu chim lo, thi lak in dinnak ah a kan hruaipeng theo ko. Cucaah kan Biaknak lei mifimthiam hna nih kan miphun ralnganbik tiah an puh mi hi a si cang ko rua. Laimi nunphung le 'ZU' hun pehtlaihter ko dingcu kan duh hrimhrim lo. Zu dingmi miphun ti cu kan huat ngai ko nain Zu cu kan miphun chungah ai ciahnak a thuktuk cang ticu elkhawh a si lo. Zu an kan dohpinak cu Siangbawi te chan in a rak si cang. Purpit ah a phunphun in kan i cawnpiak, innchungkhar ah a phunphun in kan i chimhrin i, 'hrai chungah sen hirhiar in a um mi zu khi va zoh hlah' timi Bibal ca cangzong khuaza lamkam ah kan tar len ko hna. Sihmanhsehlaw a phichuak cu kum tampi kan kal hnu zongah tuchun nitiang kan Miphun ralnganbik a si thiamthiam rih ko mi hi kan i ruah cio ngaingai cu a hau cang. Cucaah Zu hi kan miphun nih zeiti muisam in dah kan hmuh lai i, kan kalpi hna lai? Mizoram pungsan in maw khap tholh in kan khap ve lai i, kan buaipi ve lai, ceihtha kan si ko hna i, kan fian cio lo cun kan buai peng ko lai.
Cucaah Mizoram miphun nih kan pa an timi Pu Laldenga, khalio Mizoram Vuancichok nih July 25, 1988 ah 'Zu' kong Mizoram mipi hmaiah a chimmi, leidai tangah phum si cang ko hmanh sehlaw, kum (20) a liam cang hnu zongah Mizoram mipi thinlung ah a nung peng rih mi a bia, Zu kong buai caan poahpoah ah tadinca hna zongnih a thar in an chuah duh rih pengmi a hmurka, ka hun langhter duh. Pu Laldengah nih:
'Zu hi kan miphun ral a si lo, kan hawikom zong a si pek lo. Zu hi thiltha zong a si lo.Thilchia zong a si pek lo, ka hmai i tikik hi la ning law, zu ah ruatning law, cu ruangah kan miphun ral cu a si lai lo ti ko uh? Kan hawi zong a si lo. Cucaah khua kan ruahning ahhi fimkhur ngaingai kan hau. Thil pakhat te khi a si ve ko, zeidang a si lo. Zu a thatnak le a chiatnakkong, kan ral a si le si lo kong, kan hawikom a si le si lo kong cu, kan i pehtlaih dan cio tu in a si. Zeitin ruahnak men ruangah a si lo ning pipi in kan chim kan chim lengmang mi hi tih a nung ngai in ka hmuh. Cucaah a biapibik mi cu kan i pehtlaihnak hi a si ton ko.Zu hi kan buaipi lo, kan ram ah zu a buaipi mi hna hi kan buaipi tu a si.Zu buaipimi mi tlawmte an um, cu hna cu hehtiah kan buaipi len in a lang.Zu cu a mah tein a chia lo, a mah tein a tha fawn lo. Tahchunhnak ah Pu Zoramthanga hi a tep zong a tep bak lo mi a si hnga i, hun rii thut taktak tuah seh law, zu kha a dik lo mi a si lo, Pu Zoramthanga kha a dik lo mi cu a si, zu a ri ve lo mi Pu Zamawia nih cun zeihmanh ah a rel theng lai lo. Cun 'Zu' muisam kan hmuhthiambik nak dingah, tahchunhnak ah nu pakhat nih nau hngakchia a um pi hnga i, cu hngakchia cu a lenkual nakah a tlu i, lungah ai khawng deng sual hnga, a nu nih hngakchia a lung a damnak ding caah lung kha, na sual tuk ai tiah a va bengh hnga i, hlonh diam uh sih, na sual tuk ai, tiah, a va hlonh diam hnga, cu bantuk cun Pu Zoramthanga ai vai i khon den ruang ahkhan, ai hlonh diam ko uh sih, kan ti lai i kan hlonh diam kun lai maw? Puitling lutput he khua kan tuak deuh ding tu a si lai lo maw? Lung kan velh ruang ahkhan hngakchia kha a tlu than hawi lai lo, tinak zong a si pek lo i, cun kan hlonh cawk fawn tung hna lai lo. Curuangah hngakchia a tluk lo ding tu kha khua kan ruah deuh ding cu a hau mi a si. Kan huat lo ding kha kan huat ton i, lungtum kha hua lo in hngakchia tukha a tluksual lo dingah kan cawnpiak deuh ding tu a biapi deuhmi cu a si. Huattlai mi cu a zu kha a si lo, a rit ruangah thil a tuahsual mi Pu Zoramthanga kha a si. Kan ram nih thil kan zohthiam hi a biapi ngaingai. Hihi zu a tha ti phun in ka chim uar mi a si lo, a si ning taktak kha ka chim mi a si. Kan ram nih, hngakchia bantuk si lo in, a sining taktakin kan i zohthiam a hau. Cun kan manifesto cathanh ah social reformation kan ti i, zuk le hmom tlawmter kan ti ko na in khua kan ruahning sersiam a hau i zatlung nun kan sersiam lo ahcun, vawlei civillization thanchonak nih a hun chuahpi mi ah hin, kan fimkhur thiam dingin a lang lo. Vawlei a hun thanchonak nih a tha le a chia hi a hun chuahpi hna i, kan cuanh veve ningah, Cozah mit in zohning aa dang, Biaknak mit in kan cuanh ning aa dang ve. Kan nunphung ah hin kan ruahnak diktak chimngam lo, Pathian kan zumhning zong kan zumhning tak chim ngam lo, a thianghlim deuh tiah langhduhnak men te hna, minih Pathian bia a ngaih ka ti hna seh, tibantuk ruang menmen te hna, Pathian bia ngaihtung lo i, biakinn panhmi kan tam ngai ko. Cun Zu kan duh lo kan tinak zongah hin mi dangnih a thianghlim kan ti hna seh, ti ruang te hna men ah, tam deuh cu kan si. Nain zu duh lo mi taktak cu kan ram ah hin biaknak ruangah tlawmpal cu an um. Nain za ah pakul long an si. Za ah sawmriat cu minih a thianghlim ka ti hna seh, ti ruang men te hna an si. Zu hi kan buaipi lo, zu a buaipi mi mitlawmte hi kan buaipi mi a si.Mi thianghlim siduh in kan i buaipi a tambik. Cu ruangah zu hi buaipi tlak in ka hmu lo, a buaipi mi kan buaipi sawhsawh a si ko' tiah Pu Laldenga nihcun a liamcia kum (20) ah Mizoram mipi a rak chimhhrin hna. ( http://zozamweeklynews.blogspot.com/2009/07/zu-chungchanga-laldenga-ngaihdan.html)
Hi a cunglei biachim nih 'Zu' an buaipi a fahning kha a kan chimh. Mipi nih an hmuhthiam nakhnga rak chim hmanhsehlaw tu ni tiang an buaipi mi biahnokbik pakhat ah a cang peng ko. Zeitikdah an daihpi te lai chim khawh a si ti lo. Cozah thar a kaipoah ah zu khapnak na hrawh lai maw hrawh lo, ticu media pawl biahalnak nganbik a si theo i, mipi nih an theihduhbik a phi pakhat zong a si ton. Kan theih bantuk in US ram zong 'dry movement' tiah 1840s hronghrang in Biaknak lei thiamthiam nih, hehtiah an rak thok i, December 1917 ah ram pumpi ah zukhapnak upadii (Volstead Act) cu, Hluttaw innpi pahnih ah, an rak fehter. Kum 1919 ahcun State (48) chungah (36) nih an rak pawm. 1840s in 1933s hronghrang tiang, kum (90) chung local le state politics ramkhelnak ah biahnokbik, biabuaibik a rak si ve. Sihmanhsehlaw, US rampawng Maxico le Canada hrong khap a si lo tikah, an chuahpi, an luhpi thiamthiam ko i, umzia a rak ngei tuk lo. Cu tikah 1921 hrongin Siilei thiamsang (physicians) pawl nih zukhap upadii hrawhding rampumpi ah biatung an dirh, an cawl cang. Zukhap duh lo an pung thluahmah. Cutin Zukhap upadii cu khuapi deuh poahah a hung lar lo chin lengmang. Cuticun zu khapnak upadii ( Volstead Act) cu 5 December 1933 ah an hrawh than. Cutin kum (90) chung an rak buaipi ko. Cheukhat State nihcun an khap thiam. Missispipi nih kum 1907 tiang a khap i, Kansaas nih kum 1987 tiang leng zudin a khap ve. India ram Gujarat State zongah tutiang an khap. Cuticun 'Zu' cu rak buaipi cio a si ko i, Chin miphun zongnih kan buaipi peng ve mi hi a si ko.
Cucaah 'Zu' hi kan miphun caah a biapi mi thil ah maw kan ruah taktak lai, a biapi tuk lo mi thil ahdah kan ruah lai? Pu Laldenga nih buaipi tham a si lo, a timi hi, kan Chin miphun caah aa tlak ve hnga maw? Zu taktak hi kan buaipi mi si lo in, a buaipimi mi tlawmte tu kan buaipi hna a rak si ve sual maw? Mi dang nih a thianghlim tiah ka ti hna seh, ti ruang hnaah a buaipi mi cu kan si ve sual maw? Kan miphun nih zeitindah 'Zu' muisam kan hmuh lai a biapi ngaingai ve ko cang. Pu Laldengah nih 'Zu' cu a mah sual in a sual lo, a mah tha in a tha fawn lo, kan ral zong a si lo, kan hawi zong a si lo, thiltha zong a si lo, thil chia zong a si lo, 'thil' pakhat ve menmen khi a si ko i, a tongthamtu cungah, pumpak pakhat cio nih kan pehtlaih ning tu in aa hngat, buaipi tham a si lo, tiah a ti.
Cucaah 'Zu' cu vawlei cungah a rak um ve mi, thil pakhat a si ko i, Society pakhat, miphun pakhat nih kan hrial khawh lo dingmi 'thil' pakhat cu a si ko. Um hlah ti zong ah ai ti thiam lo i, khoi ka cun a rak um ve lengmang thiamthiam ko lai. Cucaah Zu hi kan miphun caah kan ralnganbik, kan miphun a kan hrawktubik tiah kan puh asi ahcun, kan Chin miphun chungah Biaknak le Cozah, Cozah le mirunnphu hna kan bia kan i funti thiam hmasat (consensus) a biapi ngaingai te lai. Aruang cu, Mizoram zongah, Lai Tlang zongah, US zongah, Biaknak nih an thokpi pengmi a si. Kan mah lei mit veve in cuanh lo in, vawlei thanchonak nih a hun kalpi duhmi a sining taktak in kan cuanh longah kan buaipi mi a zia lai i, kan tha a dam bik te lai. Cun kan Miphun nih kan khap seh kan ti ahcun, a khap ning (system) ruah ngaingai a hau i, Than Tlang nih an khap, Police nih an zuar than, Mizoram ah an khap, Ralkap sin cawk than a si, US ah an khap, Canada le Maxico in an luhpi than i, an tlolh theo lengmang bantuk kan si lo a biapi ngai te lai. Mi sifak thongah a khumh cuahmah i, mirum milian officer, a onh than tungmi dirhmun kan si ve sual lo a biapi ngai lai. .
Biadonghnak: Kan Chin miphun nih 'ZU' hi kan miphun a hrawktu kan ralnganbik a si ko tiah, kan ruah kan puh ko a si ah cun '' Zu cu a khap in khap phun a si lo, a doh in doh phun a si lai' tiah ka ruah. Mizoram thil sining nih a kan cawnpiakmi pakhat cu Zukhap thlolh in an khap tung, cawnpiaknak (public awarness and education program) bantuk a um than lo tikah, mino tampi sichunh siidin lei an i mer i an nunnak a liamthan lengmang. Cucaah khap thlolh in khapnak in zeitindah kan doh hna lai, cawnpiaknak phunsan in maw kan kalpi lai, ti bnatuk leihoih in a lamkawl ding a si i, phunglam kawl ding a si. Cu ti cun 'ZU' kong kan ceih vevek seh kan ti ahcun ceih tha a si i, mifimthiam deuh kan pa le zong nih, kan ral a si tiah kan pawm ah cun, an kan thokpi caan a za ngai ngai cang.
Chinramte in aa uk kho tuk mi kan si!
Kanmah Chinramte in aa uk kho tuk mi kan si
Pu Lian Uk
Carelmi u le nau hna:
Tlangval pawl akahalmi an umcaah arelduh ve mian umbiaahtiin ka vunthlah mi asi. Laimi hi vuleicung kan khuasak nak kong ah Pathiansin hal le thlacam kan herh ngai hna. Zeicah tiah vuleicung kannunchung kan miphun le kan ram runven ve ding hi Pathian nih ttuanvo a kan peek ve ning asi. Biaknak rian ttuan minih ramuknakkong ah Pathiansin thlacam kantuah ah a ttha lai lotihi Bible caning zong ah asdik lodeuh ko laity hikanzumhning asi ko. Baibal ca hlun 1Samuel 8:4 hrawng khi rel ding hrim kan si. Chinmiphun cu vuleicung miphun pakhat in nunphung he holh he ramri hmanh ah vuleicung independent ram tam pinak kau fiang ngai in a ngeimi kan si. Asina in Chinmiphun nih kan Chinmiphun a kan uktu Chinmiphun cozah kan ngei hna lo. Miphundang pi Kawlcozah kut tawi ukmi miphun in chan zeizat dah kan tan rih hnga.
“Chan zeizat maw vailian nih an kan pen, ramzung ceuter kho tu val nan um rua lo, akan peng tir siangpahrang (Mirang siangpahrang) chan lio bang khuaza kan Laimi lungfak hna runn tang ah” ti hla khi ruat hmanh u. Baibal ca hlun 1Samuel 8: 4 chung khi nan rel ah cun, miphundang cio nih a uk tu hna an mah miphun siangpahrang an rak I ngeih cio. Asi na in Israel mi phun nih an miphun le ram a uk tu hna anmah Israel miphun siangpahrang an rak ngei lo. Cucaah Profet Samuel sin in Pathian sin ah Israel miphun nih miphundang cio bantuk in kanmah Isreal miphun le ram akan uktu ding ah Israel miphun asimi uktu Siangpahrang hung kan pee ko tiah thla an rak cam an rak hal nakkong aa ttial nak ca cang asi. Mahka cun Pathiannih a phungchimtu hna zongnih ram uknak le ramhraui nakkong thlacam ding le biachim ding ttuanvo a peek nakhna asi ve. Cu caah Pathian nih Israel miphun theng te a si mi Saul le David cu Isreal miphun le ram uk tu ah siangpahrang in arak peek hna .
Cu ve bang in Chinmiphun atlawmbik za ah 80% nih kan mi lu rel tam u tuk nih Krifa mi Pathian Baibal azummi Krifa kan si. Cucaah Pathian thimmi kan si ti achim duh mi Chinmi tampi an um cang. Cucah Chinmi phunnih Chinmi miphun ram le Chinmiphun a uk tu Chinmiphun theng te dirh mi uktu cozah kan ngei lo hitheihdih mi asi. Asina in kan Pathian biaknak Krifa biaknak le kan Chinmi phun hrawh akan rawimi Kawl ralkap cozah kut tawi hrem nak kan tuar lio ah hin Chinmi Krifa Pastor le hruaitu vialte nih Chinram le Chinmiphun uk tu Chin ram le Chinmiphun minungthengte in dirh mi Chinramkulh cozah Pathian nih akan peek ding cu thla nan kan campi ding atu lio ah Chinmipi nih hlam le duh bikmi a si.
Kan Pastor vialte le Krifa bu hruaitu vialte atu nak fak in Chin miphun le Chinram uktu Chinmi pinih thimmi cozah tling ngeihding thla camnak atu nak fak in kan hruai sawh u. Apiang thar mi Chinmiphun Krifa vialte nih nan piantharnak cu Chin miphun thimmi uktu ttha Chinmi theng te ngeih ding caah Chinmipi he hmunkhat te ah hman cio ding duhpi ngaimi asi. Kan pastor vialte le Krifa phungchimtu vialte nih 1Samuel 8:4 Bible cacang hi Chinmi kaa kip sin ah sermon kan tuah piak hram u ti I duh pingaimi asi.
Minungpakhat nunnak caah food=rawl, clothes=fenh- aih le shelter=umnak inn aherh bik ti asi. Cubantuk in rampakhat dirh nak ah land = ram le vulei, labour =rian ttuantu rammi, le capital = ahramvorh ding ngeih hau a si ti asi. Cubantuk asi tik ah Chin miphun nih Independent ram tampi nak akau mi ram le vulei 14000 Sq miles cu Chinmi phun nih kan ihum lio mi ramri fiang a ngeimi miphun pakhat kan si minihzeizongte tlam atlinter khawh mi asi. Vulei cung ram le miphunvialte nih cubantuk vial land, labour and capital cung hngat in an ram le an miphun kha an miphun thiamnak fimnak he an ser siam khawh cio dih khi a si. Chinmiphunzong nih hi kan ingeihmi hna landm labour and capital hinkanramle kanmihun tunmer ding fimnak thiamnak angei kho mikansi hitete tamtuk langhter hau lointheihdih mi asi.
Atu ah America ram khuasa Chinmi cheukhat nih sau an um rih lo na in thiamnak fimnak an ichap khawh ning khua an ruah tik ah Amrica ah kan ttuan tluk in kan Chinram ah ttuan u si law atu nak in kan ram ah kan rum deuh lai atimi thil thei hmanh an hung um ngai cang. Cucaah kha hlan lio kanmahte kan i-uk kho lai maw ti ruah nak kha hlenthoi nak asi ti ruah hrim hrim a hau cang. Cubantuk cun vuleicungmiphunram vialte ahram an idomh nak dih asi. Politics kong ram huncho nak economics kong fak pi in thiam I zuam chin hna u si.
Labour cu Chinmi cu rian a ttuan zuam ngaimi 70, 000 minung zah kan umti asi. Capital ah kanvu lei le kan minung thazang picu capital bik ahkan ingeih tthiam I, adang aherh rih mi capital cu a kan ttanpi mi an um tik ah kum tampizong in vuleicung hunchonak ca ah tuah mi bank te hna ah miphundangleramcion ih anicawi chungbantuk cio in I cawikhawh mi a um mi a si fawn. Ramuk nak le ramser nak kong ca tampi rel ah cun hinak in fiang deuh chin chin in hi kanttialmi ca tlang kar lak ah tampi relkhawh theihkhawh rih asi. Hi bantuk kong nan a hal mi an um caah hibantukkong aa tialnak ram ihruai ning le ramchung uknakser ning an ttialmi ca uk arel zuamngai mi nan si ding theih khawh ngai asi. Cubantuk ca uk nanrel tik ah hika ttial mi nak fiang chinchin in theih chinchin khawhnak asi.
Cu-ti thil um tuning asi caah Mirang kai hlan ah Lairam/Chinram cu mizei miphundang hmanh nih rak uk lo mi mah le uktu cio te he Chinmi pipu kokek biaknak phungzulh tti dih cio in mah le uktu cio he arak I ukmi cu kansi. Kawlmi phun le India miphun he miphun aa dangngai mi khat lo miphun pakhat ve mah te in aa uk mi an si lio ah Mirang nih an rak chimm hna. Fawite in an tei khawh ve hna lo ruang ah Chinram uktu bawi he remnak Mirangnih an rak tuah . Cu rem nak tuah ning ah ah an mah le an uknak cio in Lairam uk tu hna nih an I uk khawh tthan ding biakam an ser. Cu Mirang le chinmi uktu an biakamnak cu Chin Hillls Regulation 1896 upadi ah an rak ttial. Cu upadicu chanthar ah Chin miphun le chinram uknakphunghram hmasa bik asi. Cuupadicu kasnhmangti lona in Librasry tampi ah an um rih.
India miphun le Kawlmiphun he aadang mi le mah uktu te he arak I-uk dih mi kan pipu hna nih anrak si ruang ah cu upadi he cun Kawlmi le India mi he cawh lo in adangte in a rak I uk mi kan si fawn. Cucaah a mah a chan khantuak cio tik ah hlan lio in miphundang nih uk lo in mah te in chan le za arak I uk mi cu kan rak si.
Kawlram bupi Independence hmuh ka in Chinram upadi sertu le Chinram cozah rak um hna seh law atu ni hin ni nak hin alet tampi in kan hun cho ding khi alam a umtuk mi asi. 1968-69 lio ttial mi Chin lu-nge akyan pee ca khi khawika maw hoikom sin in Nyeinchansua a ttu Shin twe ne htaing ye wa- dah hmah ….(ttah ttih yah ttwe) ti mi ca uk cahmai P.166-236 chung ah Kawlca in rel khawh asi. Cu cacu nan rel ah cun Chinram kulh caah a dang te in Chinramkulh upadi sertu le Chinramkulh cozah arak um lo ruang ah zeitluk in dah Chinramkulh kum 60 reng lo chung sungh nak a ngantuk hringhran ti hi theih khawh nak ngai asi.
Kan pupa nih hi Laimi kokek biaknak phung an zumh ning in an rak I uk tik ah thih ri nunri in tuahchia timi zumh mi hi an rak ngei. Biadang in kan ttial ah cun, kanpipu biaknak ah phungbuar paohcu thih ri nunri in chiat asi ti arak zum mi kansi. Cucaah phung le phai zulh hi aduh ngaimi miphun kanrak si I, atuchanzong ah upadi bia hi Chinmi nih azul kho ngaimi kan si. Cucaah phungser mi upadi hi a upat le azul ngaimi miphun kan si. Cucaah kan Chinram in kan mipi nih kan thim mi hruaitu hna upadiser tu phu nih upadi anser mi cu Chinmi mipi nih tthatuk in azul mi kan si caah daite in aa uk kho mi kan si zong theih khawh asi.
Chinram nih India ram, Bangladesh ram le Kawlram kar lak milu tam bik nak ram hna kar ah a um mi ram sinak nih chaw leh chaw hrawlnak hmun ttha ngai asi mi nih thiltam pi aser khawh. Haka/Falam/Tedim /Matupi Mindat Kanpetlet/ Paletwa khua ah mitam nak bik hmun Haka asiah cun Pyidawtha hrawng ah dor atuah mi nih inn hlan an duh ngai mi sullam bantuk khi a ngei mi asi.
Cu longsi lo in India ram Ganges Brahmaputra nelrawn vulei le Chindwin Irrawady nelrawn vulei kar lak a ummi tlangcung ram a si mi nih Europe ram Germany lei le Italy lei karlak nelrawnpa hnih kar lak a um mi Switzerland ram um nak hmun he aa lo ngai mi ram kan si.
Switzerland ram a la mi nih Europe ram vialte tei nak an tuah khawh caah Europe ram vialte nih Switzerland ramcu a ho hmanh nih raltuk in lak lo mi ramkarlak thlak neutral ram ah kan ser lai ti Europe ram vialte nih hna tlaknak an rak ser phah mi asi. Cu caah Chinram a um hmun hrim hi mahte in iuknakcaah chawlehchawhrawlnak le ralhau ttha ngai in aa chawngmi ram asi mi nih hin mah lerasmte in aa ukkhomi a nungkho mi ksansinakhi a langhter mi asi. Hitiasica zong ah chanle za miphundzang nih ukmi arak si lo I, vulecung a uknakni atla kho lomi Mirang long nih anrakchimm I remnak inral anrak deih ter hi asi. Curuahnakcu Chinrzamcaah a umpeng mi asi.
Mah le ram kulh chung thilchuak mi leng in rambupi nih ngunkhuai le tangkalut a hmuh mivialte cu ramkulh vialte nih mah le ramkulh cio ah iphawtzamh ding a um. Cu caah Indiaram ah Mizoram khi an ram in thilchuak a um lo na in anramuknak ahramdomhnak asimi land labor le capital a um micu Indiacozah nihanhnamio caah mit hmuh in thilchuak tia umlotiang ah khi an ramkulh cozah le ram kulh upadi atuah mi an ingeih bantuk khi vuleicungkaa kip ah a um mi asi. Tu hlan vialte Chinram kulh upadiser tu le cozah kan rak ngeih lo. Cu caah ramkulh cozah dot sang ngai mi in Chinramkulh a hunchonak ding ramkulh cozah wunkyi level in planning tuah mi kum 60 reng lo chung arak um bal lo. Cu ruang bik ah Chinram cu ahar ngai mi ramkulh ah aa chuah hi asi.
Zeicah tiah Chin ram kulh chung cozah rianttuannak kha Chinramkulh cozah wunkyi ti bantuk a um lo. Cu caah Kawlmi nih an Kawlram chung in an thimmi hna Kawl wunkyi nih Chinramkulh chung cozah rian ttuannak vialte kha anmah Kawlram ca wankyi an ttuanbu in Chinram wankyi rian ding kha an kemh chihnak long in an rak ttuan.
Kawlwunkyi pawl nih le Chinram ah um balcu chim lo, Chinramkulh aphan bal lo mi long te an si. Cu Chin ram a phan ballo mi hna Kawlmiphun wuanktyi nih Chinram kong nawlsang bik an vun kan ngeih hnawh khia si. Cucaah Kawlmiphun wunkyi longte nih Chinram chung cozah rian cung ah nawlsangbik ngei an hun si nak cu zasi. Cu Kawl wunkyi hna nih an phanh bal lo mi Chinram fingtlang nunning adih umnak in an thei hrim hna lo I, theihding zong an izuam hna lo. An rian asi ca sawh ah a phungmen tlangrian thawh in Chinramkulh kong kha zei hmanh tthadeuh she ti ruahzuam lem lo in kum 60 reng lo chung Kawlwankyi nih Chinram cu daipa thlang lo in a kong a philh in an philhchel hmanh a um ding khi asi.
Chinram caah an ttuan mi a um lo caah ni hin ni Chinram cu ramhar ngai ah aa can hi asi. Cu Kawl wankyi pawl nih Chinram ca ah zei hmanh ttha tthi in an ttuan lo mi kan hmuh tik ah Chinram in Chinmipi nih cu Kawl wunkyi hna cu thim mi an si hoi lo. Cu caah kan duh ti hna lo ti in rian a ttuan lo mi Kawl wunkyi pawl kha phuah khawh nak lam zong Chinram in thimmi wunkyi an si lo caah thim lo khawh ding lam zong Chinmipi nih an ngei hna lo.
Cu ti Chinram ca ah zei hmanh an ttuan lo ruang zong ah Chinmiphun nih Kawlwunkyi pawl phuah khawhnak lam kan ngeih lo kha Kawlwunkyi hna nih an theih tuk mi asi fawn. Cucaah Chinmi an har zong ah an kan phuah khawh lem lai maw ti in an duh salam chinchin in an um zong ah Chinmi nih zei hmanh ti khawhnak democracy phung zong ah a lam kan ngei hna lo. Cu hrim ah cun Kawlmi phunkut tawi ah Chinmi phunpi an kan uknak afian biknak cu asi.
Cucaah hi ti hunchonak tuahpiak lo in lo-tlau te hna seh ti an rawi bia zong asi kho mi ngai in ruah khawh asi. Zeicah tiah kanmah Chinram kulhte in aa uk kho mi kan si mi afiang ko na in ramkulh cozah dirh khawhnak nawl an rak kan pek lo tik ah duhsah te in lo-ral hna seh ti rawinak tu asi. An kandawt caah ramkulh in idirh ding an kan peek duh lomi asi lo ti theih khawh mi tuk asi. Ankandawt lo caah kanherh ngaimi kanmahramkulhte in zeimawzat tlangtling iuk khawhnak ramkulh cozah I dirh naknawl an kan peek duh lo asi ti in lak ding tu asi ter khi a si. Kanmahramchung ahmash ramkukhte in iuk khote ding tiin Panglong ah kan pupa minthut mi hi kan ipalh ko rua ti ruah nak a hung mang ngaimi asi kho cang.
Atu 2008 uknakphunghram chinchin ah cun Chinmi nunphung le ca holh kong hmanh Chinmi nih upadi iser khawhnak nawl an pee rih hoi lo. Amin long Chin Sate, Chin State government, Chin State Legislative Assembly ti Chinramkulh, Chinram upadiser tu, Chinram cozah tiban bantuk hlennak longte in a min long an bunh sawhsawh an ser sawhsawh I ataktak ah upadi sernak nawl cu bantuk in Chinmi holh le Chinmi nunphungkong hmanh Chin State Legislative Assembly nih upadi an ser khawh lo mi cu rawk kho te hna she ti rawinak rap chiah kanh mi tthiam le hlen nak bia long cu asi rih hoi ko.
Ralkap nawl long te zulhding in 2008 uknakphunghram cu ttialmi asi ruang zong ah hi uknak phunghram 2008 cu Kawlmiphun a si lomi miphun vialte hrawhdih le atu Kawlrambupi chung area 60% akau mi Kawlmiphun asilo mi miphun ram vialte kha chuh dih in an mah Kawlmiphun an ram ah an ser lio nak uknak phung hram asi hi lungfiandih hrim a hau mi asi.
Hiti Chinram chuhdih nak atuah mi Chinmi phuncaah harnak aa thuat leng mang tik ah atu Kawlralkap uknak chinchin nih Chinram micung hremnak fawituk in an vun tuah khawh hi asi. Cu ruang ah mah le Chinram ah um kho ti lo in ramleng ah tlik le zam nih Chinmi cung a phak hi cu-hlan vialte an mirawi nak aphichuak asi. Cu caah kanmahte kan iuk kho lai maw ti thin lung tiang Laimi cheukhat lak ah a ngeimi vun um zong hi hi bantuk thin lungngei hnaseh ti an mirawi nak nih aserr mi ruah nak an si dih hna.
Independence hmuhcan lio ah ram rian khelnakkong tling in Chinmi nih rak theih rih lo asi mi kha Kawlhruaitu nih rawinak ding can ttha ah anrak lak bantuk khi a si. Cu caah Ram khelrian arak thei mi Kawlhruaitu nih Chinram ca ah a ttha kho ding uknak bawmh lo in a hlen lei in an rak hlen hna a si tipuh awk ngai in ramkhel rian athiam mi hna cuchan lio ramhruaitu hna klha puh awk in a umter hna tu khi a si.
Asina in U Ne Win le a hnuzul ralkap pawl nih mipi thimmi Kawlrambupi cozah kut in hriamnam hmuah chih in uknak nawl an rak chuh hlan can te ah hin Chinmi phun le tlangcung miphun ram hna nih duhdim in mah le ramkulh chung cio ah i-uk khawhnak federal uknakphung in rambupi uknakphunghram ttial tthanding kha Democracy phung azulmi UNu le Kawlmiphun democracy a ttanh mi nih remh an rak timh ko.
Cucaah atu ah democracy a ttanh mi Kawlmiphun he ttang tti in hi ralkap uknak in ttialmi 2008 uknak phunghram hi rawk ding cu democracy a ttanh mi Kawlmi phun le tlangcung miphun vialte ttang tti in tuah hrim ding ruah mi asi cang. Cu ti tuah khawh ding alam ttha bik cu 2010 thimnak ah mee zung ah kallo in mee peek lo hrim ding bik hi asi. 2010 thimnak mee nanpeek ah cun cu tlangcung miphun vialte ci hmih nak hriamnam in ralkap cozah nih lih le hlenthawinak in kanfeh ter an ti in an tialmi uknakphunghram kha kanci hmih nak ah hmang ko u ti mah in thah ding ci hmih ding ah hngawng va chit tluk khi a si. Thahding hngawng cik ding ah cun a ho mikel nih dah an va chit duh lai! mizei hmanh an va ichit duh lai lo.
2010 thimnak ah aa thimding aa timh tuah mi democrscy kan ttanh ati mi vialte nih achung in kan ttuan khawh lai ti an i ruah mi khi thawngchung va luh khi a si ko. Thawngchung in zei dah an tuah khawh ti ding a um. Ralkap MP pa khat nih civil MP pathum paoh kha sual an kawlpeng hna lai. (Parliament members 440 ah mipi thim lo mi ralkap ttuan lio 110 an um mikhatiduh mi asi.) Parliament chung bia an chimi kong ah an kan tlai kho lo ti an iruat hnga. Asina in Parliament chungbia an chim mi cu tleih cia khih cia in 2008 uknakphunghram nih a chiah cia cang hna. Parliament chung ah ralkap duh lo mi a bia an chim mi ruang ah ti in an itleihter hna lai lo. Asina in Parliament leng ah sual nak an kawl piak hna lai i thangchia hmui hru ngai in tleih khawh mi tuk an si. Cucu pumpak in nun ning nuamnakngao ngeih chiah an pek hna lai I, cu kaltakding an siang lai lo I, zei hmanh an tuah ngam lai lo. Thanshwe nih a nawlngeih nak a hmunh ding a hoi le ralkap bawi vialte arawi nak hna kha khawi maw ah kan ttialmi rakrel te u. Arelcangmi zong nan um lai. Kha bantuk longte kha an hman te lai.
Nan mah ramkulh te in uknak hmun nan ngeih ahcun nan ram ah zei a chuak lo ti an rak hlen khawh hna caah ni hin ah cu hlen nak bia nih a har ngai mi ramkulh ah Chinram kulh akan ser mi hi asi. Cu caah hlanchan ramkulh cozah kan rak ngeih lo ruang ah a har ngaimi ramkulh asi hi ichinchiah ding ngai asi. Cuti inchinchiahnak philh ti lo in cumaw kanduh hnga ti hacang rial in Chinram kulh upadiser tu le Chinramkulh coza a um I mah le ramkulh chung ah mahte in iuk khawh mi wunkyi hta-nah vialte Chinmipi thimmi hruaitu nih Chinramcozah a ummi ramkulh a chuah khawh hlan lo chimpeng relpeng doh peng ding asi hi atuchan Chinmi mino nih mahle liang ah ikhin ding hrim a chan a hung phancang. Damte in, Lnk.
Pu Lian Uk
Carelmi u le nau hna:
Tlangval pawl akahalmi an umcaah arelduh ve mian umbiaahtiin ka vunthlah mi asi. Laimi hi vuleicung kan khuasak nak kong ah Pathiansin hal le thlacam kan herh ngai hna. Zeicah tiah vuleicung kannunchung kan miphun le kan ram runven ve ding hi Pathian nih ttuanvo a kan peek ve ning asi. Biaknak rian ttuan minih ramuknakkong ah Pathiansin thlacam kantuah ah a ttha lai lotihi Bible caning zong ah asdik lodeuh ko laity hikanzumhning asi ko. Baibal ca hlun 1Samuel 8:4 hrawng khi rel ding hrim kan si. Chinmiphun cu vuleicung miphun pakhat in nunphung he holh he ramri hmanh ah vuleicung independent ram tam pinak kau fiang ngai in a ngeimi kan si. Asina in Chinmiphun nih kan Chinmiphun a kan uktu Chinmiphun cozah kan ngei hna lo. Miphundang pi Kawlcozah kut tawi ukmi miphun in chan zeizat dah kan tan rih hnga.
“Chan zeizat maw vailian nih an kan pen, ramzung ceuter kho tu val nan um rua lo, akan peng tir siangpahrang (Mirang siangpahrang) chan lio bang khuaza kan Laimi lungfak hna runn tang ah” ti hla khi ruat hmanh u. Baibal ca hlun 1Samuel 8: 4 chung khi nan rel ah cun, miphundang cio nih a uk tu hna an mah miphun siangpahrang an rak I ngeih cio. Asi na in Israel mi phun nih an miphun le ram a uk tu hna anmah Israel miphun siangpahrang an rak ngei lo. Cucaah Profet Samuel sin in Pathian sin ah Israel miphun nih miphundang cio bantuk in kanmah Isreal miphun le ram akan uktu ding ah Israel miphun asimi uktu Siangpahrang hung kan pee ko tiah thla an rak cam an rak hal nakkong aa ttial nak ca cang asi. Mahka cun Pathiannih a phungchimtu hna zongnih ram uknak le ramhraui nakkong thlacam ding le biachim ding ttuanvo a peek nakhna asi ve. Cu caah Pathian nih Israel miphun theng te a si mi Saul le David cu Isreal miphun le ram uk tu ah siangpahrang in arak peek hna .
Cu ve bang in Chinmiphun atlawmbik za ah 80% nih kan mi lu rel tam u tuk nih Krifa mi Pathian Baibal azummi Krifa kan si. Cucaah Pathian thimmi kan si ti achim duh mi Chinmi tampi an um cang. Cucah Chinmi phunnih Chinmi miphun ram le Chinmiphun a uk tu Chinmiphun theng te dirh mi uktu cozah kan ngei lo hitheihdih mi asi. Asina in kan Pathian biaknak Krifa biaknak le kan Chinmi phun hrawh akan rawimi Kawl ralkap cozah kut tawi hrem nak kan tuar lio ah hin Chinmi Krifa Pastor le hruaitu vialte nih Chinram le Chinmiphun uk tu Chin ram le Chinmiphun minungthengte in dirh mi Chinramkulh cozah Pathian nih akan peek ding cu thla nan kan campi ding atu lio ah Chinmipi nih hlam le duh bikmi a si.
Kan Pastor vialte le Krifa bu hruaitu vialte atu nak fak in Chin miphun le Chinram uktu Chinmi pinih thimmi cozah tling ngeihding thla camnak atu nak fak in kan hruai sawh u. Apiang thar mi Chinmiphun Krifa vialte nih nan piantharnak cu Chin miphun thimmi uktu ttha Chinmi theng te ngeih ding caah Chinmipi he hmunkhat te ah hman cio ding duhpi ngaimi asi. Kan pastor vialte le Krifa phungchimtu vialte nih 1Samuel 8:4 Bible cacang hi Chinmi kaa kip sin ah sermon kan tuah piak hram u ti I duh pingaimi asi.
Minungpakhat nunnak caah food=rawl, clothes=fenh- aih le shelter=umnak inn aherh bik ti asi. Cubantuk in rampakhat dirh nak ah land = ram le vulei, labour =rian ttuantu rammi, le capital = ahramvorh ding ngeih hau a si ti asi. Cubantuk asi tik ah Chin miphun nih Independent ram tampi nak akau mi ram le vulei 14000 Sq miles cu Chinmi phun nih kan ihum lio mi ramri fiang a ngeimi miphun pakhat kan si minihzeizongte tlam atlinter khawh mi asi. Vulei cung ram le miphunvialte nih cubantuk vial land, labour and capital cung hngat in an ram le an miphun kha an miphun thiamnak fimnak he an ser siam khawh cio dih khi a si. Chinmiphunzong nih hi kan ingeihmi hna landm labour and capital hinkanramle kanmihun tunmer ding fimnak thiamnak angei kho mikansi hitete tamtuk langhter hau lointheihdih mi asi.
Atu ah America ram khuasa Chinmi cheukhat nih sau an um rih lo na in thiamnak fimnak an ichap khawh ning khua an ruah tik ah Amrica ah kan ttuan tluk in kan Chinram ah ttuan u si law atu nak in kan ram ah kan rum deuh lai atimi thil thei hmanh an hung um ngai cang. Cucaah kha hlan lio kanmahte kan i-uk kho lai maw ti ruah nak kha hlenthoi nak asi ti ruah hrim hrim a hau cang. Cubantuk cun vuleicungmiphunram vialte ahram an idomh nak dih asi. Politics kong ram huncho nak economics kong fak pi in thiam I zuam chin hna u si.
Labour cu Chinmi cu rian a ttuan zuam ngaimi 70, 000 minung zah kan umti asi. Capital ah kanvu lei le kan minung thazang picu capital bik ahkan ingeih tthiam I, adang aherh rih mi capital cu a kan ttanpi mi an um tik ah kum tampizong in vuleicung hunchonak ca ah tuah mi bank te hna ah miphundangleramcion ih anicawi chungbantuk cio in I cawikhawh mi a um mi a si fawn. Ramuk nak le ramser nak kong ca tampi rel ah cun hinak in fiang deuh chin chin in hi kanttialmi ca tlang kar lak ah tampi relkhawh theihkhawh rih asi. Hi bantuk kong nan a hal mi an um caah hibantukkong aa tialnak ram ihruai ning le ramchung uknakser ning an ttialmi ca uk arel zuamngai mi nan si ding theih khawh ngai asi. Cubantuk ca uk nanrel tik ah hika ttial mi nak fiang chinchin in theih chinchin khawhnak asi.
Cu-ti thil um tuning asi caah Mirang kai hlan ah Lairam/Chinram cu mizei miphundang hmanh nih rak uk lo mi mah le uktu cio te he Chinmi pipu kokek biaknak phungzulh tti dih cio in mah le uktu cio he arak I ukmi cu kansi. Kawlmi phun le India miphun he miphun aa dangngai mi khat lo miphun pakhat ve mah te in aa uk mi an si lio ah Mirang nih an rak chimm hna. Fawite in an tei khawh ve hna lo ruang ah Chinram uktu bawi he remnak Mirangnih an rak tuah . Cu rem nak tuah ning ah ah an mah le an uknak cio in Lairam uk tu hna nih an I uk khawh tthan ding biakam an ser. Cu Mirang le chinmi uktu an biakamnak cu Chin Hillls Regulation 1896 upadi ah an rak ttial. Cu upadicu chanthar ah Chin miphun le chinram uknakphunghram hmasa bik asi. Cuupadicu kasnhmangti lona in Librasry tampi ah an um rih.
India miphun le Kawlmiphun he aadang mi le mah uktu te he arak I-uk dih mi kan pipu hna nih anrak si ruang ah cu upadi he cun Kawlmi le India mi he cawh lo in adangte in a rak I uk mi kan si fawn. Cucaah a mah a chan khantuak cio tik ah hlan lio in miphundang nih uk lo in mah te in chan le za arak I uk mi cu kan rak si.
Kawlram bupi Independence hmuh ka in Chinram upadi sertu le Chinram cozah rak um hna seh law atu ni hin ni nak hin alet tampi in kan hun cho ding khi alam a umtuk mi asi. 1968-69 lio ttial mi Chin lu-nge akyan pee ca khi khawika maw hoikom sin in Nyeinchansua a ttu Shin twe ne htaing ye wa- dah hmah ….(ttah ttih yah ttwe) ti mi ca uk cahmai P.166-236 chung ah Kawlca in rel khawh asi. Cu cacu nan rel ah cun Chinram kulh caah a dang te in Chinramkulh upadi sertu le Chinramkulh cozah arak um lo ruang ah zeitluk in dah Chinramkulh kum 60 reng lo chung sungh nak a ngantuk hringhran ti hi theih khawh nak ngai asi.
Kan pupa nih hi Laimi kokek biaknak phung an zumh ning in an rak I uk tik ah thih ri nunri in tuahchia timi zumh mi hi an rak ngei. Biadang in kan ttial ah cun, kanpipu biaknak ah phungbuar paohcu thih ri nunri in chiat asi ti arak zum mi kansi. Cucaah phung le phai zulh hi aduh ngaimi miphun kanrak si I, atuchanzong ah upadi bia hi Chinmi nih azul kho ngaimi kan si. Cucaah phungser mi upadi hi a upat le azul ngaimi miphun kan si. Cucaah kan Chinram in kan mipi nih kan thim mi hruaitu hna upadiser tu phu nih upadi anser mi cu Chinmi mipi nih tthatuk in azul mi kan si caah daite in aa uk kho mi kan si zong theih khawh asi.
Chinram nih India ram, Bangladesh ram le Kawlram kar lak milu tam bik nak ram hna kar ah a um mi ram sinak nih chaw leh chaw hrawlnak hmun ttha ngai asi mi nih thiltam pi aser khawh. Haka/Falam/Tedim /Matupi Mindat Kanpetlet/ Paletwa khua ah mitam nak bik hmun Haka asiah cun Pyidawtha hrawng ah dor atuah mi nih inn hlan an duh ngai mi sullam bantuk khi a ngei mi asi.
Cu longsi lo in India ram Ganges Brahmaputra nelrawn vulei le Chindwin Irrawady nelrawn vulei kar lak a ummi tlangcung ram a si mi nih Europe ram Germany lei le Italy lei karlak nelrawnpa hnih kar lak a um mi Switzerland ram um nak hmun he aa lo ngai mi ram kan si.
Switzerland ram a la mi nih Europe ram vialte tei nak an tuah khawh caah Europe ram vialte nih Switzerland ramcu a ho hmanh nih raltuk in lak lo mi ramkarlak thlak neutral ram ah kan ser lai ti Europe ram vialte nih hna tlaknak an rak ser phah mi asi. Cu caah Chinram a um hmun hrim hi mahte in iuknakcaah chawlehchawhrawlnak le ralhau ttha ngai in aa chawngmi ram asi mi nih hin mah lerasmte in aa ukkhomi a nungkho mi ksansinakhi a langhter mi asi. Hitiasica zong ah chanle za miphundzang nih ukmi arak si lo I, vulecung a uknakni atla kho lomi Mirang long nih anrakchimm I remnak inral anrak deih ter hi asi. Curuahnakcu Chinrzamcaah a umpeng mi asi.
Mah le ram kulh chung thilchuak mi leng in rambupi nih ngunkhuai le tangkalut a hmuh mivialte cu ramkulh vialte nih mah le ramkulh cio ah iphawtzamh ding a um. Cu caah Indiaram ah Mizoram khi an ram in thilchuak a um lo na in anramuknak ahramdomhnak asimi land labor le capital a um micu Indiacozah nihanhnamio caah mit hmuh in thilchuak tia umlotiang ah khi an ramkulh cozah le ram kulh upadi atuah mi an ingeih bantuk khi vuleicungkaa kip ah a um mi asi. Tu hlan vialte Chinram kulh upadiser tu le cozah kan rak ngeih lo. Cu caah ramkulh cozah dot sang ngai mi in Chinramkulh a hunchonak ding ramkulh cozah wunkyi level in planning tuah mi kum 60 reng lo chung arak um bal lo. Cu ruang bik ah Chinram cu ahar ngai mi ramkulh ah aa chuah hi asi.
Zeicah tiah Chin ram kulh chung cozah rianttuannak kha Chinramkulh cozah wunkyi ti bantuk a um lo. Cu caah Kawlmi nih an Kawlram chung in an thimmi hna Kawl wunkyi nih Chinramkulh chung cozah rian ttuannak vialte kha anmah Kawlram ca wankyi an ttuanbu in Chinram wankyi rian ding kha an kemh chihnak long in an rak ttuan.
Kawlwunkyi pawl nih le Chinram ah um balcu chim lo, Chinramkulh aphan bal lo mi long te an si. Cu Chin ram a phan ballo mi hna Kawlmiphun wuanktyi nih Chinram kong nawlsang bik an vun kan ngeih hnawh khia si. Cucaah Kawlmiphun wunkyi longte nih Chinram chung cozah rian cung ah nawlsangbik ngei an hun si nak cu zasi. Cu Kawl wunkyi hna nih an phanh bal lo mi Chinram fingtlang nunning adih umnak in an thei hrim hna lo I, theihding zong an izuam hna lo. An rian asi ca sawh ah a phungmen tlangrian thawh in Chinramkulh kong kha zei hmanh tthadeuh she ti ruahzuam lem lo in kum 60 reng lo chung Kawlwankyi nih Chinram cu daipa thlang lo in a kong a philh in an philhchel hmanh a um ding khi asi.
Chinram caah an ttuan mi a um lo caah ni hin ni Chinram cu ramhar ngai ah aa can hi asi. Cu Kawl wankyi pawl nih Chinram ca ah zei hmanh ttha tthi in an ttuan lo mi kan hmuh tik ah Chinram in Chinmipi nih cu Kawl wunkyi hna cu thim mi an si hoi lo. Cu caah kan duh ti hna lo ti in rian a ttuan lo mi Kawl wunkyi pawl kha phuah khawh nak lam zong Chinram in thimmi wunkyi an si lo caah thim lo khawh ding lam zong Chinmipi nih an ngei hna lo.
Cu ti Chinram ca ah zei hmanh an ttuan lo ruang zong ah Chinmiphun nih Kawlwunkyi pawl phuah khawhnak lam kan ngeih lo kha Kawlwunkyi hna nih an theih tuk mi asi fawn. Cucaah Chinmi an har zong ah an kan phuah khawh lem lai maw ti in an duh salam chinchin in an um zong ah Chinmi nih zei hmanh ti khawhnak democracy phung zong ah a lam kan ngei hna lo. Cu hrim ah cun Kawlmi phunkut tawi ah Chinmi phunpi an kan uknak afian biknak cu asi.
Cucaah hi ti hunchonak tuahpiak lo in lo-tlau te hna seh ti an rawi bia zong asi kho mi ngai in ruah khawh asi. Zeicah tiah kanmah Chinram kulhte in aa uk kho mi kan si mi afiang ko na in ramkulh cozah dirh khawhnak nawl an rak kan pek lo tik ah duhsah te in lo-ral hna seh ti rawinak tu asi. An kandawt caah ramkulh in idirh ding an kan peek duh lomi asi lo ti theih khawh mi tuk asi. Ankandawt lo caah kanherh ngaimi kanmahramkulhte in zeimawzat tlangtling iuk khawhnak ramkulh cozah I dirh naknawl an kan peek duh lo asi ti in lak ding tu asi ter khi a si. Kanmahramchung ahmash ramkukhte in iuk khote ding tiin Panglong ah kan pupa minthut mi hi kan ipalh ko rua ti ruah nak a hung mang ngaimi asi kho cang.
Atu 2008 uknakphunghram chinchin ah cun Chinmi nunphung le ca holh kong hmanh Chinmi nih upadi iser khawhnak nawl an pee rih hoi lo. Amin long Chin Sate, Chin State government, Chin State Legislative Assembly ti Chinramkulh, Chinram upadiser tu, Chinram cozah tiban bantuk hlennak longte in a min long an bunh sawhsawh an ser sawhsawh I ataktak ah upadi sernak nawl cu bantuk in Chinmi holh le Chinmi nunphungkong hmanh Chin State Legislative Assembly nih upadi an ser khawh lo mi cu rawk kho te hna she ti rawinak rap chiah kanh mi tthiam le hlen nak bia long cu asi rih hoi ko.
Ralkap nawl long te zulhding in 2008 uknakphunghram cu ttialmi asi ruang zong ah hi uknak phunghram 2008 cu Kawlmiphun a si lomi miphun vialte hrawhdih le atu Kawlrambupi chung area 60% akau mi Kawlmiphun asilo mi miphun ram vialte kha chuh dih in an mah Kawlmiphun an ram ah an ser lio nak uknak phung hram asi hi lungfiandih hrim a hau mi asi.
Hiti Chinram chuhdih nak atuah mi Chinmi phuncaah harnak aa thuat leng mang tik ah atu Kawlralkap uknak chinchin nih Chinram micung hremnak fawituk in an vun tuah khawh hi asi. Cu ruang ah mah le Chinram ah um kho ti lo in ramleng ah tlik le zam nih Chinmi cung a phak hi cu-hlan vialte an mirawi nak aphichuak asi. Cu caah kanmahte kan iuk kho lai maw ti thin lung tiang Laimi cheukhat lak ah a ngeimi vun um zong hi hi bantuk thin lungngei hnaseh ti an mirawi nak nih aserr mi ruah nak an si dih hna.
Independence hmuhcan lio ah ram rian khelnakkong tling in Chinmi nih rak theih rih lo asi mi kha Kawlhruaitu nih rawinak ding can ttha ah anrak lak bantuk khi a si. Cu caah Ram khelrian arak thei mi Kawlhruaitu nih Chinram ca ah a ttha kho ding uknak bawmh lo in a hlen lei in an rak hlen hna a si tipuh awk ngai in ramkhel rian athiam mi hna cuchan lio ramhruaitu hna klha puh awk in a umter hna tu khi a si.
Asina in U Ne Win le a hnuzul ralkap pawl nih mipi thimmi Kawlrambupi cozah kut in hriamnam hmuah chih in uknak nawl an rak chuh hlan can te ah hin Chinmi phun le tlangcung miphun ram hna nih duhdim in mah le ramkulh chung cio ah i-uk khawhnak federal uknakphung in rambupi uknakphunghram ttial tthanding kha Democracy phung azulmi UNu le Kawlmiphun democracy a ttanh mi nih remh an rak timh ko.
Cucaah atu ah democracy a ttanh mi Kawlmiphun he ttang tti in hi ralkap uknak in ttialmi 2008 uknak phunghram hi rawk ding cu democracy a ttanh mi Kawlmi phun le tlangcung miphun vialte ttang tti in tuah hrim ding ruah mi asi cang. Cu ti tuah khawh ding alam ttha bik cu 2010 thimnak ah mee zung ah kallo in mee peek lo hrim ding bik hi asi. 2010 thimnak mee nanpeek ah cun cu tlangcung miphun vialte ci hmih nak hriamnam in ralkap cozah nih lih le hlenthawinak in kanfeh ter an ti in an tialmi uknakphunghram kha kanci hmih nak ah hmang ko u ti mah in thah ding ci hmih ding ah hngawng va chit tluk khi a si. Thahding hngawng cik ding ah cun a ho mikel nih dah an va chit duh lai! mizei hmanh an va ichit duh lai lo.
2010 thimnak ah aa thimding aa timh tuah mi democrscy kan ttanh ati mi vialte nih achung in kan ttuan khawh lai ti an i ruah mi khi thawngchung va luh khi a si ko. Thawngchung in zei dah an tuah khawh ti ding a um. Ralkap MP pa khat nih civil MP pathum paoh kha sual an kawlpeng hna lai. (Parliament members 440 ah mipi thim lo mi ralkap ttuan lio 110 an um mikhatiduh mi asi.) Parliament chung bia an chimi kong ah an kan tlai kho lo ti an iruat hnga. Asina in Parliament chungbia an chim mi cu tleih cia khih cia in 2008 uknakphunghram nih a chiah cia cang hna. Parliament chung ah ralkap duh lo mi a bia an chim mi ruang ah ti in an itleihter hna lai lo. Asina in Parliament leng ah sual nak an kawl piak hna lai i thangchia hmui hru ngai in tleih khawh mi tuk an si. Cucu pumpak in nun ning nuamnakngao ngeih chiah an pek hna lai I, cu kaltakding an siang lai lo I, zei hmanh an tuah ngam lai lo. Thanshwe nih a nawlngeih nak a hmunh ding a hoi le ralkap bawi vialte arawi nak hna kha khawi maw ah kan ttialmi rakrel te u. Arelcangmi zong nan um lai. Kha bantuk longte kha an hman te lai.
Nan mah ramkulh te in uknak hmun nan ngeih ahcun nan ram ah zei a chuak lo ti an rak hlen khawh hna caah ni hin ah cu hlen nak bia nih a har ngai mi ramkulh ah Chinram kulh akan ser mi hi asi. Cu caah hlanchan ramkulh cozah kan rak ngeih lo ruang ah a har ngaimi ramkulh asi hi ichinchiah ding ngai asi. Cuti inchinchiahnak philh ti lo in cumaw kanduh hnga ti hacang rial in Chinram kulh upadiser tu le Chinramkulh coza a um I mah le ramkulh chung ah mahte in iuk khawh mi wunkyi hta-nah vialte Chinmipi thimmi hruaitu nih Chinramcozah a ummi ramkulh a chuah khawh hlan lo chimpeng relpeng doh peng ding asi hi atuchan Chinmi mino nih mahle liang ah ikhin ding hrim a chan a hung phancang. Damte in, Lnk.
Subscribe to:
Posts (Atom)