Tlaih Fung

Miphun a liannganter tu cu dinnak a si. (Phungthlukbia 14:34)

Monday, January 31, 2011

Ralkap Luh Maw Thonginn Luh: Upadii Umtuning Zohfiannak

By: Salai Van Lian Thang
Biahramthok:


Kawlram Uktu Ralkap SPDC nih 4 November 2010 ah ‘Public Military Service Law’ (Pyituh Shit-hmu Thain Upadii) an tialmi cu Registered No (39) le Law No 27/ 2010 in Union of Myanmar Gazette ( Naing-Ngan-Daw Pyain-Tain) ah 17 December 2010 ah a thli in an chuah. Mipi theih ding an thanh lo. Cucaah mipi nih hi upadii theih duhnak a fak ngaingai cio Hi phung hi cheukhat nih ‘Military Conscription Law’ tiah an auh, US ramah cun ‘Draft Law’ tiah an auh, Kawlram ah ‘Public Military Service Law’ tiah min phunphun in sak a si. Laiholh in ‘Mipi Ralkap Tuannak Phung (MRTP’ tiah kan ti lai.


Hi upadii a chuah cangka vawleipi a cul dih colh. Cozah dohtu NLD le a dang nih lungtlinlonak ca an chuah colh. Fakpi in soisel le dohdalh a tong colh. Ramdang phan cu kan him kan ti. Sihmanhsehlaw, Kawlram chung um mino thangthar relcawklo thinphang le sivang in a chiahmi a fak hringhran. Kawlram kir than duh ramleng cacawng lio tampi an awlokchawng. Kawlram zaam tak viar an I tim dih hnik cang rua ti awk in a um. Tihnak le phanhnak longte nih ram pumpi a khuh. Hi thong hi a hman maw tiah biahalnak tam lakte ka ton. Ralkap nih thlithup in a chiah, official in a thanh fawn lo tikah zapi a thei rih lo an tam ngai. Ruahnak phunkip dap cio a si. Cucaah ka theihtok ka rak tial.


1. Vawleicung Ramkip nih MRTP an Hmanning


Vawleicung ram (195) a ummi chungah ram (192) cu UN chungtel an si. Hi chungah ram (18) cu Ralkap ‘defense force’ an ngei lo. Mipi Ralkap Tuanter Phung (MRTP) ‘enforce’ a hmang lomi ram (92) an um. Caan biapi (special circumstances) longah MRTP ka hmang lai a timi ram (7) an um. Pumpak mah duhthimnak (voluntary service) in MRTP a hmangmi ram (8) an um. Minung thim ciamman (selective conscription) a hmangmi ram (12) an um. Meithal tlai lo, Raltuk lo (unarm or non-combatant service) phunin MRTP a hmangmi ram (12) an um. MRTP a hmang hrimmi (mandatory military service) hi ram (25) an um. Tuancaan belte kum (1) nak tlawm a hmangmi an bantukin thla (18) nak tlawm le thla (18) nak tam tiah a phunphun in an um than.


1.1. MRTP a hmanglomi Ram Cheukhat


MRTP hramhram a hmanglomi chungah Argentina, Australia, Canada, Czech Republic, France, Germany, India, Ireland, Japan, Netherland, Newzeland, Pakistan, Philippine, Poland, Sweden, UK le US tepawl an I tel.


Australia hi Vawlei Ralpi WW (1) le WW (2) lengah Korean Ral, Viatnam Ral lio caanah MRTP an rak hmang nain 1972 ah Whitlam Cozah a kai hnuin MRTP cu hrawh a si. Canada hi MRTP hman le hman lo kong biatak tein WW (I) le WW (II) caanah an rak buai. Sihmanhsehlaw, MRTP an hmang bal rih lo. France hi Frence Revolution hlan in an hman lengah Republic an dirhnu in cak deuhin an kalpi. Sihmanhsehlaw, MRTP hman cu 1996 in an hrawh nain 1979 hlan a chuakmi cu rian a dih tiang an tuan lawlaw lai, ti a si Germany zong MRTP phung an rak hmang nain hramhram in MRTP hman cu Nov 2011 ah an hrawh I, kum 2011 hnucun Professional Army pungsan in kan kalpi lai tiah an ti. India hi tupung phunphun le ral phunphun a ngei peng nain Mirang uknak tang zongah independence hnu zongah MRTP a hmang bal lo. Nain WW (II) lioah volunteer in Ralkap a lutmi hecun Ralkap 2.5 million an si, ti a si. Vawleicung ah volunteer in ralkap tambik a ngeimi a si lengah Ralkap tamnak leiin vawlei cungah (3) nk a si. Philipine hi MRTP an hmang lo nain zarhkhat ah can tlawmte in sianginn ah training an tuahter lengah High School ah compulsory in an cawn i college ah optional in an cawnter hna. Cu training phun tuah lo ahcun graduate a ngah lophun in an kalpi. Ramleng mi cu an tuahter hna lo. Kum 1902 thokin Sweden hi MRTP an hmang nain July 2010 in an hmang ti lo. Hlan ahcun kum 18 in kum 47 kar Ralkap luh a herh, ti a si. UK hi WW (I) ahcun volunteer in MRTP an hmang nain WW (II) cun huap zaudeuh in a kalpi. WW (II) a dih hnuah ‘National Service’ tiah an kalpi than nain 1960 in MRTP cu an hrawh, an hmang ti lo. US nih MRTP hi an hman an hrawh an hman tiah a um. MRTP ruangah buainak tampi zong an tong. 1863 ramchung ral lioin an hman I, 1917 WW (I) zongah an hman. Ral daih hnu zongah Selective Training and Service Act of 1940 tiah an hman than nain 1973 ah hramhram in Ralkap luh (mandatory service) cu an hrawh cang. Nain US Congress nih a herh tik poah MRTP a ser khawh, ti a si. Tulio an hman ning cu kum (18) a tlin hnu ni (30) chungah pa poahpoah Kum (25) a tlin hlan cu Selective Service System ah register tuah dih a herh, ti a si. Emergency ca tikah ti a si. Non-citizen a simi refugee le asylee pawl zong nih register tuah a herh. Tuah lo ahcun Citizenship sawk tikah an reject khawh ti a si. Biatiamnak (Oath of Citizenship) zongah ‘US ram upadii nih a ka herh tikah ralkap ka tuan lai’ tiah biakam a herh. Nu cu register an tuah a herh lo nain voluntary in ralkap luh khawh thiam a si, ti a si ve.


1.2 MRTP a hmangmi Ram Cheukhat


MRTP hi (mandatory military service) in a hmangmi ram hi Armenia, Brizil, Burma, China, Denmark, Finland, Greece, Iran, Israel, South Korea, Mexico, Norway, Russia, Singapore, Switzerland, Taiwan, Turkey le Ukrain ram te pawl an si.


Armenia cu kum (18) le (27) kar poah caah MRTP hman a si. Tuluk nih MRTP hi 1949 in an ngei cang. 1984 in Military Service Law tiah an ser I tuchun tiang an hrawk lo. Phunghram hrimhrim ah ‘Tuluk mi poahpoah Ralkap luh ding duty kan ngei’ tiah an tial. Sihmanhsehlaw, milu an tamtuk hringhran caah volunteer in Ralkap a lutmi an tamtuk. Hramhram in MRTP an hmang bal lo ah a cang. Denmark zong kum (18) in (27) kar pa a ti khomi poah caah MRTP hman a si. Kum 18 tlin hrongah ca a ralai I, MRTP zung ‘draft office’ ah tlinh le tlinh lo physically and psychologically zohfian ding auh a si. Tlinh ah cun tuanter, tlinh lo cun tuanter lo a si. Thla (4) hi normal a si I, special cu saudeuh zong a tuanter a si. Israel cu nu zong pa zong kum (18) tlingmi MRTP nih a haup. Nu fapawi le pasal ngei cu a huap lo. Pa nih kum (3), nu nih thla (21) tuan a si. South Korea zong pa poah thla (21) chung caah MRTP hman a si. South Korean pa Ralkap an tuanbal dih ngot, ti a si. Thongtla lo cu an luat lo. Nai North Korea he an buai cun thla (24) ah kan kaiter hnga maw tiah an ruah lio a si. Norway zong pa nih thla (19) chung caah MRTP nih a huap. Kum (18) in (44) kar a si nain kum (28) luan hnu cun an au tuk ti hna lo ti a si. Mah lungtlinnak in kum (17) nih tuan khawh a si lengah ral can ah kum (55) zong nih tuan khawh a si, ti a si. 2006 in nu zong timhtuah a si nain ka lut duh ko tiah minthut lo cun luhter a si hlei lo. Tulio ah Norway ah kum fatin 27% mino nih Ralkap training an dih, tiah an ti. Singapore hi 2005 hlanah thla (31) chung hopoah Ralkap tuanta dih a si nain 1967 in thla (24) ah an thumh. Kum (18) le (21) pa poah tuan a si lai, ti a si ve.


2. Kawl Ralkap Upadii le MRTP Umtuning


2.1 MRTP Upadii Sernak Chan:


Kawlram mi poahpoah nih Ramkomh kehdarhlo, Kawlram miphun hna lungrualnak rawhlo, Uknak hrampi zungzal hmunhter timi kan tuanrian (3) dirhkamh rian kan ngeih dih caah mah tuanrian a takin kan dirhkamh khawhnak hnga ral lei thiamnak cawnding le ram kamhnak (defense) caah Ralkap Riantuan dingin State Peace and Development Council (SPDC) nih hi upadii cu kan ser, ti a si.


2.2 MRTP Upadii Hmanthoknak:


Hi ‘Public Military Service Law’ (Pyituh Shit-hmu Thain Upadii) MRTP cu SPDC Chairman nih theihternak awder a chuahni thokin a nung lai, hman a si lai, ti a si. The law comes into force on the day that the State Peace and Development Council enacted the law by order.

2.3 Ralkap Tuannak ah Tahfung:


Mipa a si ahcun kum (18) le kum (35) kar poahpoah. Nu a si cun kum (18) le kum (27) kar poahpoah nih Ralkap an tuan lai. Thiamhleinak (experts) pawl an si ahcun pa cu kum (18) in (45) kar poahpoah. Thiamhleinak a ngeimi nu a si ahcun kum (18) in (35) kar a si lai, ti a si. Thiamhleinak a ngeimi timi cu Siilei Doctor, Engineer, Sehlei thiamnak a cawngmi (Technician) asiloah thiamhleinak pakhat khat in paw ai cawmmi (anyone who practices some form of expertise) tiah a hrilhfiah.

2.4 Ralkap Tuan chung Caan:

(a) Ralkap tuannak kum a tling cangmi poahpoah thla (24) nak tam lo Ralkap tuan dingah auh khawh a si lai.
(b) Ralkap tuannak kum a tling cangmi chungah Tatmadaw Technician ( Tatmadaw Set-hmu Let-hmu Pyin-ngia) caah auhmi cu thla (36) nak tam lo Ralkap tuanter khawh a si lai.
(c) Ralkap tuan dingah kum a tling cangmi chungah Thiamhleinak a ngeimi (experts) cu thla (36) nak tam lo Ralkap tuanter khawh a si lai.
(d) Ram caah Emergency pakhat khat a chuah sual ahcun Ralkap tuancaan hi kum (5) tiang sauh khawh a si lai, ti a si.


2.5 Ralkap Tuanding Autu Buu:


(a) Cozah tlaitu (or) nawlngeihnak pekmi bu nih Mipi Ralkap Tuannak Buu (Center) cu a dirh lai. Cu bu nih Ramthen (Division) le Ramkulh (State) kip ah siseh, Peng (Myoney) kipah siseh, buu a dirh lai. Ralkap Tuan dingah auhmi cu Tatmadaw Siilei Zohfeltu phu nih an zoh lai,


(b) Khua kip le Sangkip VPDC le WPDC nih sang le khua chungah a ummi Ralkap tuan ding caah kum a tling cangmi min cazin cu December 31 ah an tial dih lai I, January 1 hlanah Peng (Myoney) nawlngeitu sinah cazin phanhter dih lengmang a si lai.


(c) Peng (Myonay) nawlngeitu bu nih Ralkap tuanding kum a tling cangmi cu an auh lai I, register an tuah lai. Registered Certificate chuahpiak a si lai. Register a tuahmi cu Sii lei check dingah auh an si lai.


(d) Ralkap tuan dingah auhmi poahpoah auhnak ca an pekmi chungah an khiahpiakmi Ralkap Sakhan (Department or Unit) ah pel lo tein khiahmi can chungah tadin a pek lai.


(e) Ralkap tuan dingah auhnak ca zunglei nih pek tikah a mah pumpak a um lo I, a chungkhar pakhat khat sinah zung nih ca pek a si ahcun a mah sinah capek a si tiah, ruah a si lai, ti a si.


2.6 Ralkap Upadii Zulh Ding


Ralkap Tuan dingah cohlan cang ni thokin ‘1959 Tatmadaw Act’ upadii cu hopoah an zulh dih lai, ti a si. Ralkap nih tulio an hman liomi siikan le upadii pawl hi si dawh a si.


2.7 Ralkap Tuannak in a Luatmi Pawl


A tanglei pawl hi Ralkap tuannak MRTP chungin an luat lai.


(a) Biaknak lei riantuantu hna (Hrilfiahnak: (a) Buddhist a si ahcun monk, novice and nun tuannak certificate a ngeimi. (b) Khrihfa a si ahcun Church pakhat khat nih theihpinak Reverend a pekmi pawl (who performs religious duties and who churches acknowledge as a Reverend). (c) Hinduism biami a si ahcun Sanyasi, Mahan or Hindu monk pawl)


(b) Chungkhar tlai nu pawl (Chungkhar rawh zongah fanu fapa a ngeimi zong ai tel)


(c) Pum tlamtlinlonak pakhat khat zungzal a ngeimi


(d) Tatmadaw Siilei checktu phu nih Ralkap tuanding ah zungzal a tlak lo tiah an khiahmi


(e) Ralkap Tuannak Autu (Center) nih luatnak nawl a pekmi

2.6 Ralkal Tuannak in Luatnak Sokning

Ralkap Tuanding kum a tling cang caah zung leinih Ralkap tuanding an auh tikah Ralkap tuannak chungin luatnak caah siseh, Ralkap tuancaan thawnpiaknak caah siseh, tuancaan thumhpiaknak caah siseh, a sok duh a si ah cun: Pumpak a konglam (Bio-data) a hman le hman lo, a sok chan a ruang (reason) a langhter mi a hman le hman lo, a sokmi a ruang bawmtu ca (evidences or recommendations) tling tein a thilchih le thihchih lo, Peng (Myonay) zung nih zohfiannak an tuah hmasa dih lai. Document a chan bau cun an hal chap rih lai. Cun Tatmadaw Sii lei checktu sinah an kuat lai. Cun District zung an kuat lai, District zungnih an zoh hnuah, Ramkulh (State) zung an kuat lai, State zung nih an zoh hnuah Bahu (Center) zung an kuat chin lai. Center zungnih an zoh cikcek lai i: Ngandamlonak a ngeih ruangah, Sianginn kai lio a si ruangah, Zohkhenhtu ngeilo nu le pa a zohkhenhtu a si ruangah, rit sii a tongthammi a si I, ai phiat lio can a si ruangah, thongtla lio a si ruangah Ralkap tuannak chungin luatter chung khawhnak pek khawh a si lai, ti a si. Temporary caah a si I zungzal ca luat a si lo. Sianginn kai lio timi hi Cozah nih a tuahmi asiloah Cozah nih a pawmmi University, College or sianginn pakhat khat ah a kai liomi tiah a hrilhfiah.

2.7 Ralkap Sit Sizungzi Tuahning (Military Mobilization):

Ram chung hmunhma pakhat khat ah siseh, ram pumpi ah siseh, ram himnak le khamhnak caah emergency a chuah ahcun Cozah nih Ralkap tuan dingah kum a tling cangmi zapi dih lak in siseh, a cheu bangin siseh, Ralkap a tuannak ai lim cangmi zapi siseh, a cheubang in siseh, ralkap tuannak (sit sizungzi) tuahnak caah awder a chuah khawh lai, ti a si.

Awder a chuah tikah Ralkap tuan dingah auhmi pohpoh Ralkap Autu Buu ah report pek colh a si lai. Ralkap Autu Buu nih khiahpiakmi Ralkap Sakhan hmun le hma (Department or Unit) ah Ralkap rian tuan a si lai. Ralkap Tuannak Autu (Center) nih a herh a ti rih ahcun a tuannak hmun ah tuanrih ko seh, tiah a can sauhter khawh a si lai, ti a si.

2.8 Ralkap Tuantu hna Covo:

(a) Ralkap a tuan chungah Ralkap chung an khiahmi rank ning bantukin lahkha (salaries and fees) pek a si lai. Ralkap tuan chungah thihlonak, fahnak pakhat khat a ton sual cun Ralkap nih an hmuhmi bomhnak bantukin bomh a si ve lai.


(b) Cozah riantuan nih Ralkap a tuan chung can vialte cu Cozah rian a tuan tiah relpiak a si lai. Ralkap a tuan can a dih hnuah a rak tuanmi a rian tthing asiloah cu bantuk a rianah rian nawlngeitu nih rian a tuanter than lai. Ralkap tuan can a dih hnuah Ralkap voluntary in tuan a duh rih ahcun phung ningin Ralkap tuanter khawh a si lai.


(c) Ph.D asiloah professional degree a ngeimi asiloah khiahmi fimthiamnak tahfung a tlingmi a si ahcun emergency in Gazetted Officer ah rian pek khawh a si, ti a si.

2.9 Dantatnak Phunphun

1. Thong kum (3) le Phaisa Dantatnak

A tanglei pawl ruangah thong kum (3) siseh, phaisa dantatnak siseh, thong he phaisa he phun (2) in siseh dantat khawh a si lai.
(a) Ralkap Tuannak register tuah dingah Peng (Myonay) zung nih an auh nain a kal duh lomi
(b) Peng (Myonay) zung nih Ralkap Tuannak ah Sii I check ding an auh nain a kal duh lomi
(c) Sii ai check ter ko nain Peng (Myoney) zung nih Ralkap tuan ding an auh tikah a kal duh lomi
(d) Ralkap Tuanding (Sit Sizung) caah awder an chuah I, Ralkap a tuannak ding khiahpiakmi hmunhma Ralkap Sakhan (Department or Unit) ah a kal duh lomi
(e) Hi upadii ningin a chim a rel dingmi thil pakhat khat kongah a hman loning in a chim a relmi
(f) Ralkap a tuan dih cang nain a riantthing ah rian a luhter than duh lomi

2. Thong kum (5) le Phaisa Dantatnak

Ralkap Tuannak in luatnak ding khua a khang I a tanglei pawl a tuahmi cu thong kum (5) siseh, phaisa dantatnak siseh, thong he phaisa he phun (2) in siseh dantat khawh a si lai.

(a) A mah le a mah a ngandamnak a chia deuh phunin zawtnak le fahnak a ngeimi i lawhter
(b) Pum tlamtling lomi I lawhter
(c) Mah le mah zawtnak ngeih dingah siseh, pum tlamtling lo dingah siseh ai tuahmi
(d) Zawtnak le pum tlamtlinlonak kha damnak caah sii I thlawp lei si loin zualter chin dingah siseh, damnak can rauhter chin dingah siseh ai tuahmi
(e) A mah le a mah fahnak ing dingah ai tuahmi
(f) Lam dangdang in Ralkap tuan luatnak dingah ai tuahmi

3. Riantuantu Dantatnak

(a) Cozah riantuantu (Public servant) siseh, buu pakhat chungtel siseh, hi upadii ningin riantuan nakah a dik lo ningin a tuah ahcun thong kum (3) nak tlawm lo siseh, phaisa siseh, a pahnih in siseh dantat khawh a si.
(b) Hi Ralkap Tuannak upadii nih tuahlo dingah a khapmi nawlbia a zulduh lomi minung a bawmtu pohpoh thong kumkhat siseh, phaisa siseh, a pahnih in siseh, dantat khawh a si.
(c) Hopoah dantatnak a in cang zongah Ralkap tuannak chungin cun a luat lai lo, Ralkap a tuan thiamthiam lai.

Hi MRTP caah a herhmi upadii le phung le phai pawl dangdang cu Defense Ministry nih a herh ningin a chuah chap rih lai ti a si lengah hmual ngei deuhin MRTP kan kalpi khawhnak hnga a herhmi buu pohpoh kan dirh lai I tuanvo kan pek khawh ti a si.

Biadonghnak

MRTP a hmanglomi ram pawl kan zoh tikah ral thawh lio ahcun a hmangmi an si ko nain raldaih hnu cun an hrawh dih cang. Emergency caah timhlamhnak a ngeimi tlawmte long an um. Nawlngeihnak zong mipi thimmi Parliament or Congress ah MRTP hman le hman lo an bia an chah.


MRTP a hmangmi ram zong Israel dah ti locun thla (30) a saumi an um lo. Ral a ngeimi ram an tam. Ram rum ngai ram fate a si caah ka him lo tiah ai ruatmi pawl an tam. Cun nu hramhram in a tuantermi ram an um lo tluk a si. Cun Ralkap an tuan ruangah hlawknak tampi le bomhnak tampi a pemi longte ngot an si. Cheukhat ram cu Ralkap luh hi a nuam deuhah a ruatmi an tampi ko lai. Ralkap luh lo ruangah thong a thlami ram an um lo. Tazacuai zong a um lo.


Kawlram cu Mipi thimmi Hluttaw or Parliament nih MRTP a ser lo. Ralkap SPDC lila nih an duhning pohin an ser chom. Ralkap lila nih an hruai hoi lai. Tulio ah pawngkam ram he ralthawhnak ding ral zong a ngei lo. Tlangcung Miphun ral tho long an um caah Emergency a ti lai I, mipi le mipi, Tlangcung Miphun le Tlangcung Miphun ral I tukter, thisen I chuahter dawh in a lang.


Ralkap tuannak chungin a luatkhomi Cozah riantlai he sianginn cacawng he an um lo lengah luatnak dingah soknak dotdot a kalphung zoh tikah luatnak lam a har hringhran. Bahu zung (Center) tiang phanh a hau. MRTP a hmangmi ram cu kum (27) tiang long buaktlak in an kalpi lioah Kawl Ralkap cu kum (35) in kum (45) tiang a si hoi. Ramdang cu bomhnak phunphun, hlawknak phun an pek lio ah bomhnak a pekmi chimtlak a um hoi lo. Hi nak a zualmi cu nu tiang Ralkap tuan hrimhrim ding a ti chap rih lengah a duhlomi cu kum (3) in kum (5) tiang thongthlak a ti rih. Ralkap tuannak cakuat zung nih na chungkhar pakhat khat sinah an pek cang a si ahcun nangmah pek bantuk ah ruah a si lai i, na zam tak ah siseh, luatnak na kawl ahsiseh, na chungkhar zong nangmah zong thongthlak a si ko lai. Dantat a si ko lai.


Hi upadii hi SPDC Chairman nih awder a chuah ni thokin a nung lai a ti tikah thaizing zong a si kho hmaizarh zong a si kho, hmaithla zong a si kho in a lang. Hluttaw nih a zoh than lai timi a langh lo lengah SPDC hi Parliament kawh hnuin zei dirhmun in a um lai a fiang lo. Parliament thut hnuin SPDC an hrawh a si ahcun Hluttaw thut hlanah hi upadii hi nunter dawh in a lang. Ziahtiah SPDC Chiarman awder chuah in a nunter lai, ti a si. Hluttaw pawmpinak an lak than belte a si ahcun Hluttaw nih zeitik a nun lai a khiah te men ko lai. SPDC a um lo hmanh ah Cozah thar hnuah Commander in Chief of Defense Service nih a kalpi ko lai. Phunghram pi ah an tial cang. Hi dirhmun ah ramchung um caah thim ding lam a tlawm hringhran. Lungrethei vansang in an um hi an mawh lo. Kawl Ralkap cu maw kan lut dih lawlaw lai thongchung luh cu dah kan I thim deuh lai asiloah kan zamtak dih lai I kan chungkhar cu maw kan tlaihter hna lai asiloah um-ek in dah kan doh lawlaw lai timi long thimding kan ngei rua, ka ti. A pawi ngaingai.

Monday, January 24, 2011

ATU CHAN LAIMI KAN I THLEN NING: DO THLEN KAN HERH

By

Rev. Dr. Dennis Shu Maung

Philippine Chin Christian Fellowship Retreat

Vista Delas Islas Resort Hotel

(100 Islands), Philippines

December 29, 2010-January 1, 2011

(Krismas le Kumthar thluachuah vialte cu nan cungah um ko she)

Biadomhnak

Vawleicung chan aa thlen lengmang bangin Laimi kan nunning zong hi ai thleng lengmang ve cang. Laimi kan I thlenning hi a fiang deuhin hngalh dingah hlanlio Laimi kan nunning zong telh chih a herh ko. Cucaah, Laimi kan I thlenning hi keimah ka theih tawkin ka van langhter ve lai.

Hlanlio Laimi

Hi zawn ahhin Laimi kan thawhkehnak te hna nakin kan khuasakning te hna le Laimi nunzia kha ka hleer deuh lai. Laimi cu mah chung a ttanh tuk mi (family, relatives clan oriented) kan rak si caah phun (clan) timi hi tampi kan rak ngeihnak asi. Cubantuk chungkhat rualchan le hawikom khuakhat laikhat ttanhnak nih thilttha tampi a chuahpi ban tuk in thil dawhlo tete zong a rak chuahpi mi a um len ve.

Lai Ral le Lai Bawi (Bawiphn le Chiaphun)

Hlan liopi ahhin Laimi hi kanmah le kan umnak hoih cio in hmuncuh le phuncuh kan rak hngalh caah khuakhat le khuakhat ral an rak I tu hna. Ral a sungmi khua poh kha ral a teimi khua sal ah an taang tawn. Ral a teimi khua a uktu pa nih khan a sungmi khua hna sinah khan longa (harvest tax) a rak kholh tawn. Ral a teimi le chungkhat rual ttha unau angeimi le rawl ngei sakap mi hna nih khua kha an humhak I an rak uk hna. Kha bantuk in a rum le a ngeimi hna nih khan puai an tuah I khakha "a bawi" "khuang a cawi" "bawipi, bawite a bawi" timi le "chia" timi a hung chuak ve. Bawiphun uktu hna nih an hruainak hna thawngin "khuasim", ti le "sal tleih" ti hna a rak um tawn. Sihmanhsehlaw atu ahcun kha bantuk kha a um ti lo I fimnak a ngeimi lawng kha hruaitu an hung si ve cang.

Laimi Nunzia; Hlanlio ahcun Laimi cu zu le sa he a ciahmi kan rak si ko nain zu le sa kha kan rak I teiter ballo. Puai tuah le laamserh tik zongah bu piin a tuahmi kan rak si. Zu rit ko hmanhah mah le mah a tlaikhip khomi pawl kan rak si. Cu nihcun Laimi hi nunzia a chia mi pawl cu kan rak silo ti kha a langhter ko. Laimi hi mi ralttha ngaingai le zumhawktlak ngaingai mi kan rak si tiah an ti tawn.. zeitihmanhah biakam a let ballo miphun le cunglei bawi te nih chimhmi poahpoah kha a fel tein a tuah tu, bia a ngaimi kan rak si an ti. Cu caah miraang uknak lio zong ahkhan Laimi cu mirang nih an rak kan zumh khun tiah an chim tawn. Laimi hi kan Bible chung I kan hmuh mi Joseph ban tuk hi kan rak si ko rua hih.

Hlanlio Laimi Dawtnak Langhternak

Cun innpa chakthlang a daw kho ngaingai mi kan rak si fawn. Zu an suat, nga an thlei le sa an kah tik pohah an innpa an chakthlang kha an hleh ve hna. Faangthar buh an ei tik zongah an innpa kha an coih ve tawn hna. An herhpang pohpoh kha pakhat le pakhat an I hlan I an I bawm hna. Ka hngalh ttheu tawnmi cu Laimi nih thil suknak satpia tiangin an rak I hlanh tawnmi kha asi. Satpia cu thil tamdeuhsuk ahcun a dih khomi asi. Kha hmanh kha an innpa an chakthlang an rak hmanter ve tawn hna. Zeitluk nunzia dawh dah an rak ngeih ti cu ruat ve hmanh uh. A ttha tuk nan si cio ko lo maw? Khualtlawng lamkal hna zong kha an rak dawt hna I chuncaw hna an rak ronh tawn hna. Mileng sakai hna zong kha an ngeihmi tete an rak pek tawn hna. Khua khat laikhat ah thihloh hna a um sual tikah an rian ttuan kha ngol zau in ruak humhnak ah an kal dih I an tthutpi hna. Laikhat ah nuhmei ngakttah an um ahcun a si khawh chungin an bawmh hna. Lo te hna zong an va thlawhpiak hna. Thlaizuun a hung um tikah dawhlo ttialo pawl kha an kawh hna I "thlai rak I zuun ve uh" tiah an ti hna I an ngeih kha an hrawm tawn hna. Kha bantuk kha nunzia a ttha mi an rak si.

Hlanlio Lai Tlangval le Lai Nungak: Laimi tlangval nih hin nungak pawl hi pangpar bantukin an rak zoh hna. Nungak cu a tongh hmanh an rak siang hna lo. Nungak I cuh hna a rak um ballo. Khuachung nungak dawh hna cu khuachung tlangval dihlak caah an rak si ko. Hmunkhat ah nungak inn ah leengkhomh hna zong an rak tuah tawn I nungak zong nih a ho poh kha thleidannak um lo tein a rak dawt dih ve ko hna. Tlangval pawl zong nih nungak I cuh lengmang le I velh hnawh I enton hnawh lengmang tibantuk kha a rak um ballo. Cun nungak zong a si ah nutung zong a si ah nu pohpoh hi velh le deen phung asi lo tiah rak pom a si. Nu a vel mi pa pohcu pachia, santlailo ah rak chiah an si tawn. Pasal, tlangval pohpoh cu nungak, nutung hna he I siik phung asi lo ti bantuk a rak si deng ko. Kha bantuk kha nunzia dawh ngaingai a rak si. Laimi nunzia (lungput) ttha hna cu (a tampi chungin a tlawmpal te lawng ka rak langh ter lai)

1. Pathian biak duhnak

2. Dinnak, tthatnak le zumhtlakmi sinak;

3. Dawtnak, zawnruahnak le zaangfahnak;

4. Zuamnak, termaknak le pacan/nucan cuhnak;

5. Nawl ngaihnak, upatnak le toidornak hna hi an si.

Hi hna he ralkah in:

Khatlei kap in kan zoh ahcun nunzia a chia ngaingai mi pawl zong cu an rak um len ve ko. Sal an tlaih tikah a phunphun in an rak hrem hna an vulhpamh hna tite hna zong a rak um len ve ko. Puai tuahnak ah I velh le I cumh te hna zong a rak um len ve ko. Cu bantuk in mifir mi tthalo hna zong an rak um len ve ko. Sihmanhsehlaw tthatnak in chiatnak cu tei ter khawh a si cang. Laimi nunzia chia (lungput chia) hna cu: (a tampi lak ah a tlawmpal te lawng ka rak langhter lai)

1. Mi soi, mi thangchiat le mi deh; (a phi chuak cu I tthennak)

2. Muici thlennak (sining hlohnak); (a phi chuak cu Lileennak)

3. Porh le forh ngaihnak; (a phi chuak cu mi nihsawhnak)

4. Zu ritnak le buaibainak: (a phi chuak cu Liampaalnal)

5. Can hman thiamlonak hna an si. (a phi chuak cu Sifahnak)

Zisu Khrih Thawngttha a hung phan

Thawngttha bia a hung phanh tikah Siangbawi tenih Laimi nuphun hoih in phung an rak ser I an rak kan cawnpiak hna. Nawlbia kha an cawmpiak hna I Laimi laamserhnak le khuangcawinak hna kha an van al. Zu khuan hna le zu din hna kha an vun khamh. Puailaamnak ah khuang le daar tum hna zong an vun thloh hna. Laiphun in tuahser mi vialte kha an ngolter hna. A hmaisa Krihfa pawlcu Laimi kan nunzia dawh kha Khrifa phung chungah an luhpi I Khrihfa nunnak ahkhan a dawhtuk ve. Cucu pakhat le pakhat zawn I ruahnak le I bomhchanhnak hna kha an si. Cheuhra cheukhat pek hna zong kan rak fel tuk. Chungkhar ah Pa nih faar a hlam ahcun fartlep tlephra ah tlepkhat kha biakinn ah a chuahpi. Nu nih thing a hlam ah thingthu thuhra ah thukhat kha biakinn ah a chuahpi. Cu ti cun an thlai zuunmi zong Pathian an pek. Thlai an zuun hmaisa bik le sattil kherhring fa upa bik hna kha Pathian caah an pek. Thluachuah an hmuhmi chungin innpa chakthlang zong kha an tthenh ve hna. Khualtlung salam caah an ti I rawl zong tam deuh in an chuan tawn. Rawl ttaam tihal mi hna caah an ti I rawl an chumh zongah a hlei deuh in an chumh. Cubantuk cun nunzia ttha kha Khrifa phung chung ahcun an hun luhpi. Cuticun Laimi Khrifa cu Pathian a ttihmi le nawlbia a ngaimi le nawl a ul mi kan rak si.

Cu pinah kan nunning hna zong a hun I thleng I kan inn sakning te hna le rawlchumh rawl eining te hna zong a hun I thleng. Thenhhlimhnak lei le khuasak umtunak lei zongah kan I thleng deuh. Kan thilpuan hruk le aih te hna zong a hung ttha deuh fawn. Kan lam le kan sul hna zong hlan bantuk in ttum sawhsawh zumhlh kha si ti loin a kau deuh le a ngan deuh in hun ser a si ve cang. Zawtfah sual tik zongah I tholpnak ah a hung ttha deuh cang. Sihmanhsehlaw, tthatnak lei kan hngalh, kan tuah I tthat deuhnak kan panh kan ti sinah chiatnak lei zongin kan tthangcho ve. Cucaah lungfim kan herh. Lungfim tein Do thlen kan herh cang.

Fimthiamnak le Do thlennak: Mirang uknak a hung um sinah fim cawnnak sianginn hna anhung chuak I Laimi nih fim kan hun cawn. Kan hung fim thiam hna I kan Lairam ca le kan Laimiphun caah chan he a tlaak in thil tuah khawh kan van I zuam hna. Nunphung chia le nunzia chia hna kha thlen khawh I zuam a rak si. Khrihfa phung le fimthiamnak a hun I kawp tikah kan nunning zong kha thlen a hung si ve. Khakha a ttha ngaingai mi a rak si ko. Uknak zong kha miring uknak bangin uk a rak si ve I a ningcang ngai ko. Laimi nih kanmah le kan palai (aiawhtu) hna kan hun ngeih ve hna. Fim cawnnak hna zong kha khua ngan deuhdeuh ahcun ahung um ve. Laimi nih laica le Laiphunglam hna kan rak cawn ve. Mirang ca zong biatak in rak cawn le rak hman a si an rak ti kha. Vanchiat kan ti lai maw vantthat kan ti lai dek, kawl miphun nih uknak kha an van tlaih I Lairam le Laimi cu kawlmiphun kut tangah kan vung tla. Lai ralkap hna zong kha kawl ralkap ah van tlen aa si. Laimi zong kan ram a har ca le kan si a fah caah kan fanau hna cu ralkap ah an tla. Cu tikah kawlmi nunphung le nunzia kha an van I lak, kawl nungak an vun tthit hna I kawlram nelrawn ah inntung an bunh colh tikah an hrinsor hna cu Laiholh an chim thiam ti lo I kawl miphun bantuk an hung si. Cu bantuk in fim cawnnak lei zongah kawlca lawng tein cawnpiak kan hung si chap rih, a hnu bikah kawl ralkap hna zong kan Lairam khuapi deuhdeuh ah an hung um tikahcun Laimi kan nunzia hi a hung rawk chin lengmang cang. Mi hlen le lihchim zong kan thiam ve cang. Kan nungak dawh hna an nunzia zong a hung rawk deuh cang. Khrihfa biaknak zalong lo ngai in a hung si cang. Hihi chiatleikap thlennak kan ti lai cu. Hi bantuk hi remh tthan ding ah rian ngaipi kan ngei hoi.

Khat lei kap in Lairam hi a caar tuk I sui le ngun a chuah lo caah kan fanau hna hi fimnak lawnglawng kan cawn ter hna. Kan fanau hna nih BA, BSc, MA, MSc, PhD hna an hung awng hna I kan Lairam te hi a tthangcho ziahmah ve ko lai tiah kan tha a nuam ko. Uknak a chiat caah le pawcawmnak a har caah fimnak ngei deuhdeuh le thil a tuah kho deuhdeuhmi Laimi tam deuh cu kan fanau hna kha ramdang ah kan kal ter hna I ramdang ah fimnak an cawng, rian an ttuan I inn lei nu le pa le rualchan a zohkhenhtu an hung si. Hi bantuk hin Laimi hi kakip hmunkip ah kan hung um ve cang. Hihi a tu chan Laimi kan I thlennak nganpi pakhat cu a si. Hi bantuk kan hung si lio te ahhin I ralrin tuk kan herh mi cu "miphundang hnar in thli dawp lo ding; si raang I thuh zau in keizong va raang ka si ve" tiah ti lo ding hi an si. Ramdang a um mi kan fanau hna nih computer fimank hmangin pakhat le pakhat I pehtlaihnak le ruahnak I cheuhnak hna an hun ngei. Laiholh le Laica hna zonghi tthancho ter ding kan hun I zuam ve cang. Vawlei miphun hna an nunning hna zohin kan Laimi phun zong tthanchoter dingin ruahnak le timhnak hna kan hung ngei ve cang. Hi can lio te ahhin ramdang a ummi Laimi hna le kawlram I a ummi Laimi kannu kanpa, kan u kan nau hna he fek tein pehtlaihnak kan ngeih a hau fawn. Ramdang a um mi Laimi hna zongnih peng le ram, khua le tlang hoih in ruahnak a bi tukmi ngeihlo ding asi. Laimi mino cheukhat hna cu peng le tlang ttanh in ramdang zongah an buai cuahmah tawn ti zong kan theih tikah ngeihchia ngaingai asi. Ramdang I um khawh timi hi kawlram minung nuai 50 lakah minung singkhat kha ai kan awh khawh tinak le ramdang a umi Laimi pakhat nih Laitlang a ummi Laimi thonghra kha aiawh asi ti kha hngalh I lungfim te le Laimi hawikom hna he lung rual tein umtti khawh I zuam kan herh. Midang nih karkhat an phau lioah karhra kan phau khawh a herh.

Bia donghnak:

Thlennak kan ti tikah a ttha lei thlen le a chia lei thlen ti in a um phung asi caah Laimi kan I thlen ning hi a ttha lei ah kalpi khawh dingin I zuam hna usih. Hi bantuk I kan I thlen lio ahhin kan ram le kan miphun zong hi lamding hmuhsaktu Pathian sinah kalpi khawh kan I zuamchih a hau. Cuticun Laimi a kan komh khotu hi fimnak in siseh ti zong ruat cio hnek usih. Fimnak hi pangpar dawh an si I dawhnak phunphun an ngei. Cucu kan komh hna tikah dawhnak a lang khun. Fimnak sangpi a ngeimi hna zong nih toidornak ngeih I zuam u law midang kha va soi lengmang hna hlah u. fimnak sangpi kan timi hi fimnak rilipi chung I tidor pakhat te lawnglawng a si ti kha hngal ve cang u sih. Hihi atu Laimi kan lungput siseh. Atu chan Laimi kan I thlenning nihhin Lairam le Laimi tthancho nak caah lam onhtu si ko she tiah lung chung saduh thahnak nganpi he ka ruahnak hi ka langhter ve.

Note: Lai timi biafang hi Chin ti le Lai miphun timi hi Chin miphun ti-in ka pompiak u.

THIKAI ZAWTNAK

(The Silent killer)

U le nau hna, a liam ciammi kum (20) hrawng lio ahkhan cun, thikai zawtnak cu Laimi nih mirum zawtnak phun deuh lawng ah rak ruah a rak si. Cuti i kan nu kan pa hna nih an rak ruah zong cu an palh hrimhrim lo; zeicaah tiah, hi zawtnak hi a tam deuh cu mi neinung le mi um awl deuh mi hna pawl sin lawng ah a rak lang tawn mi a si taktak. Sihmanhsehlaw, tuchun ni ah cun Laimi tampi hna cu ramdang kan phaan i, hlan lio ah mirum tiah kan rak ti tawnmi hna dirhmun ahkhan kan hung um ve cang a si lai, thikai zawknak cu kan raal nganpi pakhat ah a hung cang ve cang. Ngandamnaklei research a tuahmi hna pawl nih an chimning ah, America ram ah thikai zawtnak a ngei mi cu 30 millions hrawng an si, ti a si. Culak ah 30% nih cun zawtnak an ngeih le ngeih lo cu an ihngal lo, tiah an ti fawn. Cu ca-ah kan nih Laimi hna zong nih kan ngandamnak dirhmuh cu a thar in kan ibih tthan a hau ve cang rua tiah ka ruah.

Ttih a nunning: Thikai zawtnak cu ttih a nuntuk ca-ah, nitlaaklei ram pawl hna nihcun ‘The Silent killer’ ti tiang in tuchun ni ah cun min an peek. Zeicaahtiah, thikai zawtnak cu mitampi nih ihngalh ttung loin rak ngeih khawhmi zawtnak a si caah, ihngalh lo karlak ah kan nunnak cu duhsah duhsah in a ei lengmang i a donghnak ah cun, ruahphak lo thihnak tiang taksa nih a ton tawn. Cutik ah, ziah! nizaan ah cun dam hirhiar tein a um ko ttung tivial cu, kan chim khawh tawk a si tawn. Cu lawng a si rih lo, hi zawtnak nihhin, kan nun chung vialte hawilo tilo in mizeng ah a kan canter khawh fawn rih.

Thikai zawtnak cu zeidah a si?: Thi a kai le kai lo tahnak ahhin thil pahnih aa kawpmi a um. Cucu Systolic pressure le Diastolic pressure ti an si. Doctor te nih BP tahnak thilri cu kan ban puam cung ah an van chiah i hnakhaw ngaihnak in an ngaih tik ah, kan lung nih kan thi a cik chuah thawng cu theih khawh a si. Cucu thi-tur kan ti ttheu mi hi a si. Cu thi-tur thawng, hnakhaw ngaihnak in ngaih tik ah hei theih khawh hmasatbiknak (a thawng a sancemnak) ri tecu Systolic timi cu a si i, hei theih khawh hmanungbiknak (a thawng a diincemnak) ri cu Diastolic tiah ti a si ve. Cu ca-ah, Laimi nihcun Systolic pressure cu ‘cunglei thi’ tiah kan ti i, Diastolic pressure cu ‘tanglei thi’ tiah kan ti. Cunglei thi 120 le tanglei thi 80 (120/80) BP hi zaaran (normal BP) a si. Cunglei thi 140 le tanglei thi 90 hrawng a si ahcun, cucu BP sang (border line) ah ruah a si. Sihmanhsehlaw, cucu kum (60) cunglei minung hna ca-ah cun BP sang ah ruah a si lem lo. Asinain, Kum 30/40 kuakap minung pawl ca tu ah cun, cucu daithlanh ngam ding a si ti lo tiah an ti.

Zeiruang ah dah thi a kai?: Thikai zawtnak cu phun thum a um caah pakhat tete in hun chim kan hun izuam lai.

i) Pakhatnak cu ‘Essential hypertention’ ti a si. Hihi mitambik nih an ngeih ttheumi thikai zawtnak cu a si. Zawtnak a chuah nak chan cu, kan thil ei mi hna ruang ah hin a si bik. Thau tthalo phun ‘saturated fat’ timi hi cawsa, voksa, mehehsa, le a dang sa sen phun (red meat) pawl ahhin tambik a um. Hi bantuk sa pawl kan ei caan ah, kan einak kheng hmanh khi ti sa le chaphiat in heh tiah hnawh hnu lawng ah a thiang tawn ticu kan theih cio lai dah. Cu bantuk tthiamtthiam cun, kan thau ei mi hna cu kan thikalnak thihri peeng chung ah an ibenh i, cucu taksa lumnak men nih cun zeiti hmanh in a thianh kho ti lo. Cutik ah, duhsah tete in kan thihri chung cu a hung bi chin lengmang i, kan lung nih kan thihri peeng chung i thisen a hei cik chuak nak ah hnahnawhnak a hun peek cang. Cuticun, thikai timi cu ithawk colh a hung si tawn. Cun, Essential hypertention timi thikai a chuahtertu a ruang dang hna cu - zudin, drug tongh hman, kal tthat lo, nauhlatnak sii ei tamtuk, ci thlah, rawl ei tamtuk, lungre theih tuk le taksa khing rihtuk tehna an si.

ii) Pahinhnak cu ‘Secondary hypertention’ ti a si. Hihi cu mi sawhsawh ca ahcun, phaan awk a um tuk lo. Nau pawi ruang le kal tthat lo ruang deuh ah a chuak mi a si. A beengbai deuh ngaingai mi a si nain ralrin cu a herh ve tthiamtthaim.

iii) Pathumnak cu ‘Malignant hypertention’ ti a si. Hihi ttih a nungbik mi le mi nunnak a la biktu a si. Zeiruang set ah dah hi zawtnak a chuah ti cu mithiam mi hna nih tuchun ni tiang fiangfiang ngai in an thei kho lo. Sihmanhsehlaw, thikai zawtnak caan saupi a rak ngei tawn cang mi hna sin ah tambik a lang tawn ti tucu hmuh a si. Cun, Kal tthalo mi hna le naupawi mi hna sin zong ah zeimaw caan ah cun a lang ve tawn ti zong hmuh a si. Hi zawtnak nih a tlaak mi hna cu an thi kha hmakhatlo ah a kai i, (240/120) BP tiang a phaan ttheu. Theih khawhnak symptoms hna cu – khuahmuh a fiang lo, mittlaang a phing i van chiat ahcun mit cawt hlan khawh a si; cun, lung a mit i luak a chuak kho fawn, mi cheukhat cu an ttaang zong a faak. Rianrang te i izohkhenh lo ahcun, taksa ttengnge dangdang le abik in kan lung, kan kal, kan thluak hna cu chikkhat kar loah a hrawh dih khawh. Cun heart attack zong nih hmakhatlo ah tlaak i thih khawh a si. Dam thai tilo in zen khawh zong a si rih fawn. Cu ca-ah hi bantuk zawtnak nih mi a chuah hnawh ahcun, a ran khawh chung in sizung panh cu thil tthabak a si.

Thikai zawtnak a langhning: Cunglei i kan hun chim cang bantuk khan, thikai zawtnak ka ngei tiah, fawite in itheih khawh colh nak ding Symptoms hi fiangfai tein chim awk a har ngaingai. Zeimawchel ah cun lu tehna a faak i lufah sawhsawh ah ruah a fawite. Cu ca-ah a tanglei i kan hun tarmi Symptoms pawl hi na ngeih ahcun, Doctor sin ah a rannak in i zohter ah a tthabik.

1. Tha dih ngai le zeihmanh ttuan zuam lo bantuk in na um maw?
2. Lufaak ngaingai in na um maw?
3. Na khua hmuhning aa thleng maw? (vision changes)
4. Na thi-tur a rang deuh in na thei maw?
5. Na ttang a faak ngai maw?
6. Na hna chung a khiing maw? Hnacheh thawng thei phun in na um maw?
7. Na thil chinchiahnak a tlau deuh in na hngal maw? (confusion)


Thikai zawtnak cu zeitin dah kan zohkhenh lai?: Thikai zawtnak zohkhenhnak i a biapibik cu kan BP (120/80) i chiah khawh izuam kha a si ko. Cucu kan ti khawh lo hmanh ah, cunglei thi (systolic) cu 140 tang ah um in, tanglei thi (diastolic) cu 90 tang ah umter hrimhrim izuam peng awk a si. Cu bantuk in thikai zawtnak ‘under control’ tuah khawhnak ding ca-ah cun, a tanglei thil hna hi zulh khawh kan izuam a hau.

1. Zeitluk rawl ttha a si ko hmanh ah tamtuk leh pek in ei lo ding. Mah le mah rawl ei isum khawh cu a biapi taktak mi a si.
2. Thau a si mi phun paohpaoh cu a tlawm khawh chung tlawm in ei ding. Inn zuat sattil sa (red meat) pawl cu a si khawh ahcun ei lo a ttha bik.
3. Zudin le kuakzuk cu hrial izuam hrimhrim ding.
4. Anhnah hring le thei a simi phun paohpaoh cu a tam khawh chung tam in ei izuam ding. Zeicaahtiah cun, anhring hnah le thei phunphai paohpaoh ahhin ‘fiber’ timi a tam i, cu nihcun kan rawl ei mi lak i thau a ummi pawl cu, lachawn nih ti a dawp bantuk khin a dawp khawh hna. Cu ca-ah, rawl ei khawh fatin te thei ei lengmang cu kan cin awk hrimhrim a si.
5. Khachuan raang (garlic) hi ni fatin tamnawn tein ei khawh izuam lengmang a ttha. Zeicaahtiah, khachuan raang nihhin BP a sang cuahmah mi hmanh a niamter khawh tiah sii lei mithiam mi hna nih an ti.
6. Mah tung san he aa phu tawk lo tiang in kiing i rihter lo izuam ding.
7. Ni fatin in calcium, magnesium le vitamin D ei izuam a ttha fawn. Vitamin D hicu nizung ceunak zong in hmuh khawh a si ca-ah ‘sunshine vitamin’ zong in auh khawh a si. Ni fatin minit (20) lengmang nitlaang tang ah um ahcun, kan taksa nih a herh mi zat vitamin D cu fawi tein hmuh khawh.
8. Ni fatin in taksa cawlcangnak (physical exercise) tuah lengmang ding. Amahbelte, thikai zawtnak a ngei i BP a sang pengmi nihcun tuah lo in taksa tu dinhter ziar ah a ttha deuh.
9. Doctor te nih BP niamter nak ding caah peek mi sii cu, tlolh lo tein an timi caan chung tiang ei hrimhrim ding. Zeicaahtiah, mizeimaw nihcun sii an ei ruang ah an thi a niam tthan mi cu, ka dam taktak cang rua tiah ruah zau in daithlang in an um sual tawn. Cutik ah, ruahphak loin an zawtnak a chuah tthan tik ah heart attack maw, taksa hrapcheu zennak (stroke) maw, thihnak tiang zong in an tong ttheu tawn. Hi bantuk sii a ei mi hna nihcun, kan zawtnak cu Sii nih a control chung mi a si tikha theih peng ding a si.


Cu ca-ah, u le nau hna, chanttim hlan ah kan taksa nih chiatnak a ton nak hnga lo, kan ei, kan din le kan cin phung hna cu hlaw in a tlo mi le a dam mi ‘lifestyle’ thar ah kal cang hna u sih.

Van Thawng Cung
BSc.(Bio), RASU, Burma
BEd. NEHU, India

Chirhchanh mi le theihternak: Health magazines, journals le articles ka phaak tawk tete, ka rel mi chung in ka duhnak zawn ka laak i ka ttial mi a si. Hi ca hi a hohmanh nih Legal Advice ah ruah khawh a si lo.

Note: Rungcin group i 31 March 2006 ah a ttial mi a si.

Lai phungthlukbia cheukhat

1.A dil na, a sat na……
2.Ahrut nih fim chim
3.Alut lei puan in pua, a chuak lei fung in tu
4.Amui zoh hlah, an aan in ngai
5.Arpi tap kaw, sahngar nih nak
6.Arsa ah a ruh, minung ah a phun
7.A ruh tum hlah, a hang na haap lai
8.Atleu mi lung poh sui an si lo.
9.Bawi pawng thut le cerh kam thlawh.
10.Bianem chim le lamphei kal.
11.Cakei nih seh le vom nih seh chih
12.Cang ai khur chung hrang
13.Cil chaaknak hmun ah tengh
14.Chungthu, leng naal
15.Deh lengmang ah, tlahpuk hmanh nih mi a at

16.Fakhat ngei le pangpar tonh
17.Falai chia le lolai chia.
18.Fahniang thih le ngalcar khawn
19.Furpi tihaal haal in….
20.Furpi nilin le pa te thin hun
21.Halkha nu le voksa hang
22.Hngaktah khua awng tong lo..
23.Hruh hmasa, fim hnu dung
24.Ka chim Gangaw, ka tlawn Hran Hring
25.Ka co lo nih zang ka zun, cho ttia lo nih tha ka la.
26.Ka kawi Ka ral ah cang
27.Ka lun lo nih chi ka barh
28.Kamlo chuncha
29.Leikak ti thlet….
30.Lih bia zumh le, ngeih thlem thongh
31.Lo kal tuhmui philh
32.Lopi nel le khengpi ne.
33.Lo zu nih inn zu pawn chuah
34.Lungchung uam mi duhnak in, lenglang i sik a tha deuh
35.Lungkar mai tenh
36.Mah fak le dimzu
37.Meitil le cengceh kar
38.Mi har ah, Dar Al
39.Mihrut kaa ah, bia ato
40.Mihrut pawng um khua a lum, buluk umnak ti anuai
41.Mi le mau hram
42.Mi lut dawn hlah, rul lut dawn
43.Mi nih bia lo chim hlah, ar nih hma lo cu hlah
44.Mi nunnak, van in tla
45.Na lung vom chu zat
46.Na pu zawm hlah, na taw kua lai
47.Neih lo chia, paam pheh chia
48.Nga thu pakhat nih nga vialte thut pi dih
49.Nu chimh co lo, zubui lam thlang ril
50.Nupi hlun helh than le buh thing lum..
51.Nupi tha nih rual za pum, nupi chia nih rual za then
52.Nupi vuak ding, darkhuang cumh ding
53.Nubia in bia tlu hlah, Siapiki in lam tlo hlah.
54.Nupi phuncir ngeih le kedanh tet denh
55.Paam lung ping, neih lung awng
56.Pa te thin tawi
57.Pasal biakam le tlah tem
58.Phihlik khengtlang vel in…
59.Rul le rul an ke a ni hmu..
60.Sakah hlan chawl phah
61.Sang lai innka dir
62.Seihnam thinh tha, nun thinh tha
63.Sia ruah tuar….
64.Sur vorh thiam lo, mah lu khuh
65.Ta te le thlam te
66.Tha hnem ka kawl, paam chin ka tong
67.Than Tlang holh le capo seih
68.Thih hnu ek ceh
69.Thingkawi le thingkawi a ni rem
70Thingtum leh long, nu leh long
71.Tipil bia le Kawl tlawng bia
72.Tho chu ngaw lo….
73.Tluk ceo le keucheu
74.Va te lianh le michia lianh
75.Vokpi vaak thal he kir, nupi vaak bia he kir
76.Vok thau in, voksa kio
77.Vomkhuai thi kaw, ngalhriang hnaak faak
78.Ui tlak co cuh cuh in……….
79.Uico bo nih mi seh lo
80.Uico vaak, saruh tong
81.Uifir ai phung hrung
82.Zawng nih a tawkheng ai hmu lo le, mi tawkheng a soi…
83.Zawng para tlei………..
84.Zawng lak ngau kaang ( scapegoat ti bantuk khi )
85.Zokhua holh le mizaw zoh nak

Ref: www.laiholh.blogspot.com chung ta ka lak chin mi si.

Friday, January 21, 2011

Tipil Petu Johan Tehte Khannak

“Pathian Tuufa khi zohhmanh u,” tiah a ti. Johan 1:36

Siangpahrang cu zapi sin langh a si lai ah lamkaltu nih tlang a au i a rak kal chung i lam kha a sial piak cia tawn. Khamhtu Bawi minung sin i pek kan si tik ahhin Pathian nih a lamkaltu kha a hun thlah. Hi lamkaltu a kal hmasat ding hi Judahmi nih an rak hngalh cia ngaimi profet nih a rak chimchung cangmi kha a si. Cu caah Tipil petu Johan nih tipilnak a hun pek hna tik ah a lamkaltu sinak kha bia an hal. Cawisan an timh ngai nain Messiah a si lo kha felte in a chimh hna. Elijah a si lonak, profet zong a si lonak kha a chimh hna tik ah ahodah na si kun tiah bia an hal. Profet Isaiah nih a rak chimchung mi “Bawipa kalnak lam kha ding tein rak ser u,” tiah thetse ram ah a aumi aw, a sinak kha a chimh hna.

Tipil petu Johan nih Jesuh kong a chim tik ah thil pathum kan hmuh khawh.

1) A keda hri hmanh phoih ding ah aa tlak lonak a chim (v. 27). Sin um nih nauta bik rian tiang a bawi caah a ttuan piak tawn. Zultu nih hin a saza caah cun zei rian paoh a ttuan piak tawn ve ko, asinain kedan hri phoih tiagtiang hi cu aa tel lo. Tipil petu Johan lungput hi duh a nung taktakmi a si. Nauta bik rian hmanh kaa tlak lo a ti kho tu pa kha a si. Jesuh a hmuh ning hi a cingla rualchan dirhmun menmen in a si lo; a siangparang, a Bawipa a si ti in toidornak he a hmuh i a don.

2) Tipil petu Johan nih ti in tipilnak kan pek hna, asinain Anih nih cun Thiang Thlarau in tipilnak an pek hna lai a ti (v. 33). Hi a sullam cu Amah a zummi hna caah velngeih tthawnnak chung ah nunnak thar an hmuhnak ding caah a si (NIV hrilhfiah: Johan 20:22 le Lamkaltu 1:5; 2:4; 1 Kor. 12-14; Gal. 3:5; Efe. 1:13, 3:16, 5:18; Filipi 3:3, tbt hi rel chih ding).

3) Jesuh cu Pathian Tuufa tiah Johan nih tehte a khaan. Lanhtak puai ah tuufa hi raithawinak ah hman a si pin ah Pathian sin an pekchanhnak ah hmanmi a si (Ex. 12:21; Lev. 14:10-20). Vawlei sualnak a kalpi tu ding ah Jesuh cu raithawinak Tuufa a si ti kha a kan chimh.

Kannih Jesuh Khrih a zum i a zultu a simi hna nih tah kan Bawipa kong ah zeitindah tehte kan khaan ve. Tipil petu Johan tehte khaannak nih hin thlalang a fiang ngaimi bantukin kan nun a kah ve awk a si. Jesuh nih Thiang Thlarau in tipil a pekmi zumtu ttha kan si ti hi kan tehte khaannak si ve hram seh. Kannih zong Khrih caah ramcar chung i aw (voice) kan si ve ti hi philh hna hlah usih.

Wednesday, January 12, 2011

Nunnak le Ceunak

Baibal caangthim: “Bia cu nunnak hram a si i nunnak nih cun minung kha ceunak a pek hna.” Johan 1:4

Johan thawngtha nih Pathian le Jesuh hi a hramthok tein hmunkhat te ah an sining an i khahnak le rian an ttuan ttinak a kan chimh. ‘Pathian minung i a hun i cannak’ hi Johan thawngtha innpi chung luhnak tawh a si. Cu tawhfang nih cun nunnak a hun i ken i cu nunnak nih cun ceunak a kan pek a ti. Cu ceunak cu muihnak nih a hmih khawh lonak a kan chimh. Jesuh hi Bia a si tiah Johan nih a kan chimh. Johan nih hin Jesuh a chuahkehnak tbt, a ngakchiat lio tbt, cu hrim ee kha hrim ee ti kha aa buaipi mi a si lo. Thawngtha muru a simi Amah Pathian hrimhrim pek kan sinak tu hi biapi ah a chiah i a catial a thoknak hmanh ah “Vawlei hi ser a rak si hlanah Bia cu a rak um cang; cu Bia cu Pathian sin ah a rak um i cu Bia cu Pathian a si,” tiah a kan chimh. Bia ahhin cun mi vialte kan rak i tlum dih. Cu Bia cu nunnak le ceunak le biatak le velngeihnak hna he aa tthen kho lo bak in Johan nih a kan chimh.

Nunnak timi biafang hi Biakam Thar catial tu dang nih voi 17 lawng an chim lio ah Johan nih cun voi 36 a chim (NIV hrilhfiah). Nunnak zeitluk in dah a biapit ti kha a langher. Hi nunnak ati lengmangmi hi zungzal timi he a kemh chih lengmang fawn. Nunnak cu Jesuh Khrih nih kan ca i a kan pekmi laksawng sung a si (10:28 “Annih cu zungzal nunnak kha ka pek hna i an thi bal lai lo…”). Nunnak hi sermi ah aa telmi a si lo, Jesuh chung i a ummi kha a si (5:26 “Ka Pa hrimhrim cu nunnak hram a si bantukin Fapa hi nunnak hram ah a ka ser cang” ; 6:57 “Ka nun hi Amah ruang ah a si…”; 10:10 “Kei cu nunnak kha an ngeih i duhdim tein an ngeih nakhnga caah ka ra.”). Nunnak hrimhrim hi Amah cu a si (14:6 “Kei mah hi … nunnak ka si.”). Thlarau lei i nunnak kan hmuhnak cu mi vialte le vawlei caah ceunak a sinak hi a si (Salm 36:9 zoh chih: “Nangmah cu nunnak vialte hram na si; nangmah ceunak thawngin kannih nih ceunak kha kan hmuh.”).

Mithiang Paul nih ceunak fale si a kan fial. Khrih ah nunnak a ngeimi hna cu ceunak fale kan si awk a si zia kha a kan chimh peng ve (Efesa 5:9 “… ceunak mi a simi bantuk in nan um awk a si, zeicah ti ahcun thatnak a phunphun le dinnak a phunphun le biatak a phunphun a chuahtertu cu, ceunak cu a si.”; Filipi 2:15-16: “Hrokhrawlnak le that lonak in a khatmi chan ahhin sualnak ngei lo le a thiangmi si u law Pathian fale bantukin nung u, Nunnak bia nan pek hnanak ah hin an lak ah arfi bang in ceu u,”).

Tuesday, January 4, 2011

Jesuh Thawhthannak



Baibal caang thim: Mi nih cun an thawh hna i, “Zeicahdah a nungmi cu a thimi lakah nan kawl? Hika ah a um lo, a tho cang.” Luka 24:5-6.

Bawi Jesuh thihnak in a thawhthannak hi khuaruahhar thil vialte lakah khuaruahhar bik a si. Thawngtha cauk tialmi tete ah dannak[1] a um len ko lai. Hihi cu a taktak kong kha an chim cio caah a tenok cu i dan awk hrim khi a si. A herh bik mi cu thlan a lawn i Jesuh a tho cang timi thawngtha an tial ciomi kha a si. Mithi[2] lak i Bawi Jesuh kawl lo ding kha a biapi taktakmi cu a si. Korin khuami hna sin i Paul cakuat khi ahmasa bik thawhthan kong tialnak a si tiah Baibal ah kan cawn i thihnak hrawh a sinak le tei a sinak kha kan rel khawh (1 Kor. 15:1ff[3]). Thlanmual[4] nih aa kalpi khawh lomi nunnak, Jesuh he um tinak nun kha khrihfami nih nihin le hmailei caan caah kan ngeihmi nunnak a si.

“A nungmi” timi biafang vanmi i an hmanmi hi tehte nung a si (cf. Heb. 7:8[5] zoh chih). Hi biatlang nih thazaang tampi a kan pek, zeitintiah “Kan Bawipa cu a nung tiah kan hngalh” ti hi kan chim khawhmi a si ve caah a si.[6] Hika ah a um ti lo, a tho cang tiah vanmi nih an chimh hna. Galilee i a rak kal chungnak tiang khan an chimh hna. Thawhthannak thawngpang hi thlan hram tiang ah a si bal lo. Ramri a rak samh colh i Galilee a rak phan diam cang! Cucu Paul te hna nih kan nun hnawh chan a si, kanmah kong kan chim lo, Khrih cu Bawipa a si, tiah thawhthannak tehte an sinak kha a chim i a cakuat vialte i a muru cu a si (cf. 2 Kor. 4:5).

Thawhthannak hi khrihfaphung i kan nunnak hrampi a si. Teitu vialte i teitu kan sinak a langhtertu a si. Job 14:14 i biahalnak “Mipa cu thi sehlaw a nung kho than ti hnga maw?” (If a man dies, will he live again? NIV) timi cu bialeh piak a si cang. Thawhthannak[7] nih a bia a leh piak cang! Thlan cu a lawng cang.[8] Jesuh cu kan nunnak caah kan i zohchihmi a si pin ah amah bang kan nun khawh naklai a kan bawmtu a si.

Biahalnak:

01. Khrihfaphung le biaknak dang kan i dannak hi zei bik ah dah a si na ti ve?

02. Thawhthannak kong ah lunghrinnak (doubt) na ngei sual maw?

03. ‘Mithi hna lak ah’ timi fianter ning kong ah na ruahnak hun chuah pi ve.

04. Zarhpi ni hi khrihfami kan caah zei ruang ahdah sullam thuk a ngeih khun?

05. Thihnak pin lei i nunnak kha vawlei cung kan nun chung ah kan tep kho cia maw?

[1]Marka 16:5; Matthai 28:2; Luka 24:4; le Johan 20:12 hna hi rel ti te hna hmanh. Hi thil vialte hi Zarhpi ni ah a cangmi a si. Thawngtha a tialtu hna nih Jesuh thawhthan ning an theih ning cio in an tialmi a si caah a tenek tete aa dannak a si. Baibal Cawnpiaktu: Biakam Thar, 328 ah zoh.

[2]Barclay nih cun mithi lak i kawl a ti tik ah phun thum in a fianter: Bawi Jesuh cu mitha, cawnpiak tu thiam a si ti tiang lawng a ti mi; Jesuh hi a kong cawn awk a si, a kong hngalh awk a si ti tiang lawng ruah; le Jesuh hi a nundan le a ziaza tahchunh awktlak a si ti tiang lawng zumh hna hi mithi lak i kawl an si a ti. William Barclay, The Daily Study Bible: The Gospel of Luke, 292-293. ‘Mithi lak i a nungmi kawl’ timi biatlang phun hi Judah mi an holh kal ning kel a si tiah Clarke hrilhfiah nih cun a chim ve.

[3]Thawhthan kong a chim tik ahhin thil pali aa zul: Jesuh cu a thi, an vui, a tho than, a zultu hna sin ah a lang ti hi a si. Gnostic pawl hoi hna nih cun Jesuh hi an thih ter siang lo. A thimi kha Jesuh a si lai lo tiah an hei i cawnpiak men ko.

[4]Thihnak hi Pathian chiatserhmi ah ruah a si i cu thihnak cu amah Pathian lila nih a kan hrawh piakmi hi thawhthannak a hmual cu a si.

[5]Biathlam 1:18 le 2:8 hi rel chih awk a si tiah Treasury of Scripture Knowledge nih cun a kan fial chap. e-Sword chungin lak mi a si.

[6]Matthew Henry hrilhfiah nih a chim ning a si. e-Sword ta lak chinmi a si.

[7]Hlan lioah khan Rome nih an siangpahrang ni an rak ngei i cu ni cu sebaste ti a rak si. Cucu an siangpahrang an upat ni le a thangthat ni a si. Khrihfa hna nih, ziah Rome uktu hmanh nih cu bantuk ni a ngeih ahcun kan Bawipa zong nih a ngeih ve lo an ti ko rua. Cu tikah Thawhthannak ni Khrihfa caah a biapi bik sullam a ngeimi cu an rak thim. Cucu zarh pi ni hi a si. Rev. James Sangawi tialmi Nunphung Hmaan, 1988, 10.

[8]The New Interpreter’s Bible in Twelve Volumes: The Gospel of Luke and the Gospel of John, 473 ah zoh.