KA ME AREM VE CANG LAI (PART-1)

Lian Hmung Sakhawng

Sui Khar, Ral Hnin le Ngun Cung Lian nih hmai an suan.

Col. Solomon Thang Ding nih a ralbawi thuam tling te in aa hruk i, CNF Ralkap cu a hruai hna. Cun, ti ngaleng ttha bang Chin pasal cu an ni zul i, Haka khuapi an lut!

Chinram kan khualipi. Kan pupa nih,

Rungcin e, Vandeng Hauka in;

Vanni thlaza awi rih lang;

Ka sem e, mawng le hrinhniang nih;

Hrinzung awrh in nunkhua la bang peh lai hna”

tiah hla an phuah, thlaza an cam, ti an phul i, rai an thawi hnawh mi khua. Culong asilo; kan Siangbawi te an lu an ni phumnak khua.

Aho valpa dah sianghnuai bei in hlado he Rungcin khuapi a lut bal? Saram lu he cun an tlung cio sawk! Hrang a pak mi aho valpa tal hiti ngaingai hin an lut kho bal maw? Van Mang le Mang Hnin, Lal Luai le Za Huat, Hrang Nawl le Son Kho Pau; an mah le an chan ah hrang an pak cio. Meithal in Haka khuapi cu an chiim, an thler cio. Asinain hlado he mipi awrh in an lut bal rih lo.

Adawng tu mipi an chah tuk. Alam tlang in vun chuah ah Haka khuapi zalamtlang vial te cu Cawngnak le Hnittial in aa phah dih mi ko khi a lo. Mipi nih CNF cu puanpar an kai ter hna. Kan pupa nih fanu in an rak “ah” tawn bang.

Hi bang bia hi kan Chin miphun tuanbia ah a um bal hnga maw? Khuachak lei ah cun ka thei bal rih lo. Khuathlang lei bel ah a rak um ve. Pu Laldenga Aizawl khuapi a luh lio kha! Laldeng nih India Acozah a rak chawnh hna ii, atu bang Aizawl khaupi ah a rak lut ve. Mipi nih an dawn, puanpar kai in an rak kai ter i, Aizawl khuapi chung ah hlado he a rak lut ve.

Mi zei maw nih cun nan ti ko lai: CNF cu zei ral ko hen an doh? Zei ral ko hen an tei? Zei hlado dah tlur awk an ngeih? Khua ttha te in a ruat kho lo mi nih cun: Nan meithal thawng kan thei lo; Nan ral hriam thawng kan thei lo; Hrang an pak ve an nin ti hna, khuazei ah dah nan salu cu nan tar? tiah nan ti men lai.

“Mei thal fungkhat hmanh puah lo in ral tei khawh cu raltuk thiam vial te lak ah thiam bik asi” (To subdue the enemy without fighting is the acme of the skill of war) tiah Sun Hzu nih “The Art of War” ti mi cauk ah a rak ttial. Kum thawng hnih le zasarih (BC 700) lio ah a rak chim mi bia a si.

”Biachimnak” (dialogue) cu ral tei hmual a ngan ter tu a si. Sungh sual ah cun, ningzah a thleih tu zong asi fawn. Cucaah, hi ”Biachimnak” hi tluang hram seh! Hi “biachimnak” nih kan ram hi luat ter ve cang seh. Zalawnnak zong pe ve cang seh. Hihi thisen man asi. Hihi kumkul chung kan doh mi cu asi. Hihi kan Chin miphun luatnak lampi cu asi lai. Hihi kan chuah hluh ah cun, kei cu ka me arem ve cang lai!

Hmailei zei dah a ra te lai ti mi cu a ho hmanh nih kan theih kho rih lo. Cucaah: Hmailei ka bih hlan ah hnu lei tu ka vun chuanh tthan lai!

xxx xxx xxx

(Atanglei hi June 12, 2011, zanlei chang ah Chiang Mai Airport ah ka ttial mi a si. ENC Conference ni-nga chung kan tuah. Cu hnu cun: ENC le UNFC meeting ni-hnih chung kan tthu rih. Chun nitlak meeting kan tuah hnu in, mah zanlei ah cun Europe lei khual tlawn ding in kaa thawh tthan. Airport ah can tlawm te kan ngei i, kaa dinh bu in ka ttial mi asi.)

Vun chim ve cang ko lang!

Buan kan co hlan cu tluang kan khawng lai lo; an kan tei sual ah cun kan hrum fawl lai lo! Chin pasal ttha tual lai cung ah dah fawh buan kan kan tthut lio hih, tiah ka ruah tawn.

Cu lungput nih cun a ka hruai i, kan rian ttuannak kong hi tam pi ka chim duh bal lo. Attial zong kaa sum tawn. Dr. Bawi Uk nih vui khat a ka thawh ii, “Ka u, nan rian ttuannak kong le nan khual tlawnnak kong hi tam pi ra kan ttial piak u law a ttha tuk lai dah kaw,” tiah sia herh te in a ka ti bal. Ruahnak ttha ngia a si ko, ka ti. Asinain, tam ka ttial kho bal lo. Khual kan tlawnnak kong le meeting kan tuahnak kong hi cu, cuti pipa in chim awk kan ngei rih lo. Asinain, ram rian kan ttuannak ah zei tin dah kan ram thlen kan duh i, zei tin dah a thar in kan ram hi ser tthan lai, timi kong cu tam nawnte ka ttial ve. Asinain, tam deuh cu Mirangca le Kawlca tu in ka ttial i Chin (Lai) ca le holh in ka ttial kho tuk lo.

Kum kul leng kan doh ve cang. Kum hra chung khual kan tlawng. Kan tawn mi a tam; kan hmuh mi zong a kau pah ve ko cang! Khua awng kan pemh cann te ah cun, zei maw thil kan tuah mi cung ah kan lung kan hei i hmuih ngai ve tawn. Acann ah cun, kan si a vang; kan ai a puang; kan ngeih a chia. 2001 January khan a ho hmanh nih fial lo te in mah “rian” hi keimah te in kaa khinh. Khual tlawn kaa thawk tthan ve. 1988 in kan rak thawk i, kan dih rih lo mi ”dothlennak” lampi zulh tthan ding in kaa vun i thawh tthan.

Atutan cu khua kan kho; keimah te in lunghmuihnak ka ngei. Cucu kaa tthut pi kho lo. Awi dang bang si seh law, airport kan phak, vanlawng cung hmanh kan kai hlan in, kaa tein a tengh in kaa teng lai ii, thlep ko ka it hui cang hnga. (Kumhra chung kan rian ttuannak ka hei ruah tthan ah; airport hi kan caah dinhnak hmun ttha bik a rak si. Kan chuah tak cia mi khua ah tuah hnga mi thil vial te kan tuah dih i, kan kal tak cang; Cun kan va tlawn mi khua dang cu kan phan rih fawn lo. Akarlak ah dinh cann te kan ngei tawn.)

Atu zong ka tha cu aba ngai ko. (Asinain, kan chim vuihra: thil pakhat te kaa tthut pi khawh lo mi a um. Cucaah, computer kaa chuah i, mah ca hi ka ttial.) June 6 zing deilei pa-nga ah Bangkok ka phan. Dinh lo in Chiang Mai ah ka va lan ii, zinglei pakua hrawng ah akhua cu kan va phan. Ka hawi le vial te nih meeting thawk ding in an rak ka hngah ko. Chun ni tlak meeting kan tuah hnu in, zan lei ah: Par Tha pa (Pu Victor Biak Lian) nih a kan hrih i, GCCF (Global Chin Christian Fellowship) meeting ah a ra mi kanpa le kan hawi le kan va biak, kan va chawnh hna. Biaknak lei in kan miphun a kan hruai tu: Dr. Steven Hre Kio, Dr. Chum Awi, Dr. Hla Aung le adang upa tam pi he kan ni tawng. Zan riah kan ei tti hna. Hotel ka ttin tik ah cun, a cann ka tuak i: suimilam sawmthum chung ttha te in ka it rih lo hi ta, vanlawng cung kan ngut mi dah ti lo cu! Cun, ka chun le ka zan aa thleng fawn i, kaa hngilh kho hui lo. Ka buai ko!

Zarh khat chung meeting kan tthu. Ni hin zong zing lei pakua in kan thawk i, panga ah kan dih. Meeting a dih ah cun, inn hmai ah taxi nih a rak ka hngah cang. Kan hawi he zong “dam te in” tiah, ttha tthi in ban tlaih ta manh lo le chawnh biak ta manh lo in, hnawh sareng in airport lei ah ka chawi. Asinain tu tan cu ka ba lo: ka pum cu aba ko nain ka lung thin aba lo. Zei ruang ah dah a si hnga? Aruang bik cu; lunghnangamnak angan pi in kan ngei caah asi. Cucu, atu tan kan conference ah Chin pasal ttha pahnih Kawlram tlangcungmi vialte a kan hruai tu ding in an kan thim piak hna caah a si. Avui (6)nak ”Ethnic Nationalities Conference” pi ah Chin pasal ttha Dr. Sui Khar cu ENC Secretary-General caah an kan thim piak i, Pu Victor Biak Lian cu ENC Strategic Department tlai tu ding ah thim a si ve. Kiemah zong ENC Presidium ah Vice-Chairman in ka tthut pi ve hna.

Mah fak bia an chim ra kan ti hlah uh! Tluang kan khawn bia zong a si rih lo. Hi Chin pasal: Dr. Sui Khar le Pu Victor Biak Lian nih an thleih mi rian hi, ENC ti mi “Ethnic Nationalities Council” i, amuru aa hlumnak le abiapi bik mi cu an si ko. Cucaah, a tu tan hi, Kawlram chung ah a um mi tlangcungmi vialte hi, Chin miphun nih hruai ve cang hna uh...tiah Pathian nih rian a kan khinh ko cang rua, tiah ka ruah. Zei cah tiah ENC kan ni hruai ning phungthar ah hin: Secretary-General hi abiapi bik mi asi. Kawlram chung ah a um mi tlangcungmi vial te nih kum sawmruk chung dothlennak kan tuah cang. Miphun dang kan hawi le han cu; kanmah Chin miphun nak in thisen tam deuh an thlet, nunnak tam deuh an thap i, harnak zong tam deuh an tuar. Cu hna lak ah cun, Chin pasal ttha: Dr. Sui Khar cu hruaitu ah an vun kan thim piak. Hihi kei kaa lung hmuih i, kaa tthut pi khawh lo mi cu asi.

ENC tiah atawinak in kan chim tawn mi, “Ethnic Nationalities Council” hi kum 2001 lio ah khan Thialand le Kawlramri, Karen ramchung ah kan rak dirh mi asi. Ahram kan rak i thawk nak kong cu hi ti hin asi. Kawlram ah a um mi tlangcungmi vialte hi, kum sawmruk ral kan doh cang. Kanmah dang cio in kan doh lengmang asi ah cun kan ral kan tei kho lai lo i, kan duh mi ram zong kan ser kho lai lo tiah ruah a si caah, kan zapi te in kan thazang kan ngeih mi vialte kan fun kan tawm dih lai i, hmunkhat te in kan doh tti lai tiah, ENC cu kan rak dirh mi a si. Cucaah, ralkap a ngei i, hriam a tlai mi an si zong ah; politics a khel i party a dirh mi an si zong ah; nu thlu lo, pa thlu lo, mino le thlangval vial te zong aho hmanh nganh tak lo in, kan zapi te in thazaang kan ngeih mi vialte kan fonh dih lai, tiah ENC cu dirh a si.

Hiti hin kan thazaang kan ni fonh khawh nak hnga adawt dawt tein cann sau pi chung rian ttuan arak si. Kum 2001 March thla lio ah khan, hriam tlai mi vial te an ni fonhnak ”National Democratic Front” (NDF) le, 1988 lio ah ramchung ah kan rak dirh mi tlangcung mi political parties vial te kan ni funtawmnak ”United Nationalities League for Democracy” (UNLD) kan nih fonh i, UNLD-NDF Joint Action Committee kan rak tuah. NDF cu: Kawlram i a um mi tlangcungmi hriam a tlai mi vialte hmunkhat tein rianttuan tti ding le dothlennak tuah tti ding in 1976 ah an rak dirh mi ralkapbu ngan bik kan ni ngei mi arak si. Cu UNLD-NDF JAC ah cun, NDF lei in an Chairman arak ttuan mi General Shwe Saing (KNU, atu cu a kan thih tak cang), General Secretary arak ttuan mi Khaing Soe Naing Aung le, Foreign Secretary arak ttuan mi Dr. Sui Khar an rak i tel i; UNLD lei in Dr. Chao Tzang Yawnghwe (a kan thih tak ve cang), Khun Marko Ban (MP), le Dr. Lian Hmung Sakhong (keimah) kan rak i tel. Cu UNLD-NDF JAC te cun kan rak i thawk i, ni hin ENC tiang kan tuah khawh mi hi a rak si. NDF Chairman General Shwe Saing cu Chairman ah kan rak thim i, keimah nih General Secretary ka rak thleih piak hna.

UNLD-NDF Joint Action Committee cu; 2001 August ah kan tuah mi avui hnih nak “Ethnic Nationalities Seminar” ah “Ethnic Nationalities Solidarity and Coordination Committee” (ENCSCC) tiah amin kan thlen i, a dir hmun zong kan cawi. Aruang cu: NDF ah member a lut rih lo mi ralkapbu vilate le UNLD member asi rih lo mi political parties vialte zong sawm chih in khumh chih kan duh dih hna ca-ah asi. ENSCC min in kumthum reng lo kan kal hnu ah, akau deuh le athuk deuh in rian ttuan kan hau; cun political mandate zong tam deuh in kan herh chin lengmang caah, ENSCC “committee” cu “council” lei ah kan kai ter lai tiah, Kum 2004 ah kan rak tuah mi, avui (3) nak “Ethnic Nationalities Conference” pi ah biachahnak nganpi tuah a rak si ii, cuticun, “Ethnic Nationalities Council” (ENC) cu fek tein dirh kan rak dirh khawh nak hi si.

ENC nih aa tinh bik mi le policy a thlak mi cu; Kawlram chung ah a um mi tlangcung mi vial te nih kan duh bik mi uknak phunglam asi mi “Federal Uknak-phunglam” in Kawlram hi kan ser tthan lai, ti asi ko. Federal Uknak-phunglam in Kawlram ser tthan kan duh caah tlangcungmi vialte kum sawmruk chung ral kan thawh mi hi asi. Cucaah; ENC kan dirh ning atlungtlang (structure) hrimhrim zong hi “Federal Uknak-phunglam” in kal ve seh, kan ti. Cu ruang ah cun; Kum 2005 ah kan tuah mi, avui (4) nak Ethnic Nationalities Conference ah biachahnak a thar in kan ngeih tthan i, ENC cu “bu” cung ah dirh mi (organization-based) long si ti lo in; Federal Uknak-phunglam ning te in dirh mi “ram” (state-based) ah kan thlen tthan. Asinain, dothlannak ah arak kan hruai hmasa mi NDF le UNLD tu cu an min hrimhrim zong in itel rih ko hna seh kan ti. Cucaah, vuikhat te ah “state-based” ngaingai in dirh mi federal phunglam cu kan rak thlinh kho lo.

Kan hung tthang cho chin lengmang. Kum 2008 ah kan tuah mi avui (5) nak “Ethnic Nationalities Conference” pi ah cun; ENC cu fiangte le thiangte in “ram” (state-based) in kan hun dirh khawh i, Federal Uknak-phunglam cung ah atung le atlang (structure) vialte zong ttha te in kan thlak khawh. Cucaah, ENC cu Kawlram chung ah a um mi tlangcungmi vialte nih kan ni ngeih mi “ram” (State) pasarih: Arakan, Chin, Kachin, Karen, Karenni, Mon, le Shan States cung ah kan dirh ii, State pakhat cio nih aa zat te in palai ENC ah kan thlah cio. Cuti in palai kan thlah mi vialte hna chung cun: Presidium Members caah state pakhat in pakhat cio kan thim hna. Cuchung cun: pathum kha aa changchang (rotation) in Chairman ttuan awk ah kan thim fawn hna. Pakhat Chairman a ttuan lio ah, adang pahnih kha Vice-Chairman in an um. Anmah cann aphak tik ah Chairman an ttuan ve lai. Asinain: Secretary-General belte cu; conference pi nih vote a pek i direct in thim a si leng ah, a nih cun thlen lengmang hau lo in a¨kunthum chung peh te in a ttuan lai. Cucaah, Dr. Sui Khar a tleih mi hi a biapi nagingai.

Kum 8 chung kan ni hruai hnu in, avui (5) nak conference kan tuah tiang ah hin thil tampi aa hung i thleng. ENSCC chan in aa thawk i, ENC chan chung vial te a rak kan hruai mi kan Chiarmanpa Padoa Ba Thin (KNU) nih avun kan thih tak. Ruahnak lei in kan rak i bochan bik mi Uncle Eugene (Dr. Chao Tzang Yawnghwe) zong nih a kan thih tak fawn. General Bo Mya, General Aung Than Lay, Sao Hseng Suk le Hteh Bu Peh zong nih an kan thih tak cang. Cuti cun, kanpa le nih pakhat hnu pakhat an vun kan thih tak cuahmah, hruaitu ttha kan herh tuk lio ah, conference cu kan rak tuah. Ruah lo pi in keimah Chairman ah an rak ka thim. ENSCC kan rak thawk kaa tein atu ENC chan tiang; kum pi kum 8 chung General Secretary ka rak ttuan piak cang hna. Atu Chiarman ah an vun ka thim fawn! Pumpak cun kaa rak i lawm ngai ko.

Asinain, khua ka rak ruah mi cu; dothlenank kan tuah tik ah hin hriam le nam, tha le zaang long in ttuan lo in; hmunhma tampi in adang dang cio in ttuan le thazaang chuah cio a herh, tiah ka ruah. Cun, atu chan cu hriamnam long zong si lo in, diplomacy lei le fimnak lei zong in thazang tam pi kan chuah chih a hau, tiah ka ruat fawn. Cun, keimah pumpak ca long si lo in; zapi ca le kan tuah kan ttuan awk a herh mi vial te ka zoh chih tik ah, ENC Chairman lak lo in, Vice-Chairman in ka um lai i EBO tu ah Research Director kan ttuan chih lai, tiah ka rak ruah. Cu ti ning cun atu tiang ka um. Zei khua kan va kho te lai cu ka thei lo. Ttuan cu kan ni ttuan sek ko!

(Vanlawng cung ah kai cang uh… an ti. Ahnu ah ka peh te lai!).

xxx xxx xxx

Dam te cio in,

Van Lian pa (Lian Hmung Sakhong)