ATU CHAN LAIMI KAN I THLEN NING: DO THLEN KAN HERH

By

Rev. Dr. Dennis Shu Maung

Philippine Chin Christian Fellowship Retreat

Vista Delas Islas Resort Hotel

(100 Islands), Philippines

December 29, 2010-January 1, 2011

(Krismas le Kumthar thluachuah vialte cu nan cungah um ko she)

Biadomhnak

Vawleicung chan aa thlen lengmang bangin Laimi kan nunning zong hi ai thleng lengmang ve cang. Laimi kan I thlenning hi a fiang deuhin hngalh dingah hlanlio Laimi kan nunning zong telh chih a herh ko. Cucaah, Laimi kan I thlenning hi keimah ka theih tawkin ka van langhter ve lai.

Hlanlio Laimi

Hi zawn ahhin Laimi kan thawhkehnak te hna nakin kan khuasakning te hna le Laimi nunzia kha ka hleer deuh lai. Laimi cu mah chung a ttanh tuk mi (family, relatives clan oriented) kan rak si caah phun (clan) timi hi tampi kan rak ngeihnak asi. Cubantuk chungkhat rualchan le hawikom khuakhat laikhat ttanhnak nih thilttha tampi a chuahpi ban tuk in thil dawhlo tete zong a rak chuahpi mi a um len ve.

Lai Ral le Lai Bawi (Bawiphn le Chiaphun)

Hlan liopi ahhin Laimi hi kanmah le kan umnak hoih cio in hmuncuh le phuncuh kan rak hngalh caah khuakhat le khuakhat ral an rak I tu hna. Ral a sungmi khua poh kha ral a teimi khua sal ah an taang tawn. Ral a teimi khua a uktu pa nih khan a sungmi khua hna sinah khan longa (harvest tax) a rak kholh tawn. Ral a teimi le chungkhat rual ttha unau angeimi le rawl ngei sakap mi hna nih khua kha an humhak I an rak uk hna. Kha bantuk in a rum le a ngeimi hna nih khan puai an tuah I khakha "a bawi" "khuang a cawi" "bawipi, bawite a bawi" timi le "chia" timi a hung chuak ve. Bawiphun uktu hna nih an hruainak hna thawngin "khuasim", ti le "sal tleih" ti hna a rak um tawn. Sihmanhsehlaw atu ahcun kha bantuk kha a um ti lo I fimnak a ngeimi lawng kha hruaitu an hung si ve cang.

Laimi Nunzia; Hlanlio ahcun Laimi cu zu le sa he a ciahmi kan rak si ko nain zu le sa kha kan rak I teiter ballo. Puai tuah le laamserh tik zongah bu piin a tuahmi kan rak si. Zu rit ko hmanhah mah le mah a tlaikhip khomi pawl kan rak si. Cu nihcun Laimi hi nunzia a chia mi pawl cu kan rak silo ti kha a langhter ko. Laimi hi mi ralttha ngaingai le zumhawktlak ngaingai mi kan rak si tiah an ti tawn.. zeitihmanhah biakam a let ballo miphun le cunglei bawi te nih chimhmi poahpoah kha a fel tein a tuah tu, bia a ngaimi kan rak si an ti. Cu caah miraang uknak lio zong ahkhan Laimi cu mirang nih an rak kan zumh khun tiah an chim tawn. Laimi hi kan Bible chung I kan hmuh mi Joseph ban tuk hi kan rak si ko rua hih.

Hlanlio Laimi Dawtnak Langhternak

Cun innpa chakthlang a daw kho ngaingai mi kan rak si fawn. Zu an suat, nga an thlei le sa an kah tik pohah an innpa an chakthlang kha an hleh ve hna. Faangthar buh an ei tik zongah an innpa kha an coih ve tawn hna. An herhpang pohpoh kha pakhat le pakhat an I hlan I an I bawm hna. Ka hngalh ttheu tawnmi cu Laimi nih thil suknak satpia tiangin an rak I hlanh tawnmi kha asi. Satpia cu thil tamdeuhsuk ahcun a dih khomi asi. Kha hmanh kha an innpa an chakthlang an rak hmanter ve tawn hna. Zeitluk nunzia dawh dah an rak ngeih ti cu ruat ve hmanh uh. A ttha tuk nan si cio ko lo maw? Khualtlawng lamkal hna zong kha an rak dawt hna I chuncaw hna an rak ronh tawn hna. Mileng sakai hna zong kha an ngeihmi tete an rak pek tawn hna. Khua khat laikhat ah thihloh hna a um sual tikah an rian ttuan kha ngol zau in ruak humhnak ah an kal dih I an tthutpi hna. Laikhat ah nuhmei ngakttah an um ahcun a si khawh chungin an bawmh hna. Lo te hna zong an va thlawhpiak hna. Thlaizuun a hung um tikah dawhlo ttialo pawl kha an kawh hna I "thlai rak I zuun ve uh" tiah an ti hna I an ngeih kha an hrawm tawn hna. Kha bantuk kha nunzia a ttha mi an rak si.

Hlanlio Lai Tlangval le Lai Nungak: Laimi tlangval nih hin nungak pawl hi pangpar bantukin an rak zoh hna. Nungak cu a tongh hmanh an rak siang hna lo. Nungak I cuh hna a rak um ballo. Khuachung nungak dawh hna cu khuachung tlangval dihlak caah an rak si ko. Hmunkhat ah nungak inn ah leengkhomh hna zong an rak tuah tawn I nungak zong nih a ho poh kha thleidannak um lo tein a rak dawt dih ve ko hna. Tlangval pawl zong nih nungak I cuh lengmang le I velh hnawh I enton hnawh lengmang tibantuk kha a rak um ballo. Cun nungak zong a si ah nutung zong a si ah nu pohpoh hi velh le deen phung asi lo tiah rak pom a si. Nu a vel mi pa pohcu pachia, santlailo ah rak chiah an si tawn. Pasal, tlangval pohpoh cu nungak, nutung hna he I siik phung asi lo ti bantuk a rak si deng ko. Kha bantuk kha nunzia dawh ngaingai a rak si. Laimi nunzia (lungput) ttha hna cu (a tampi chungin a tlawmpal te lawng ka rak langh ter lai)

1. Pathian biak duhnak

2. Dinnak, tthatnak le zumhtlakmi sinak;

3. Dawtnak, zawnruahnak le zaangfahnak;

4. Zuamnak, termaknak le pacan/nucan cuhnak;

5. Nawl ngaihnak, upatnak le toidornak hna hi an si.

Hi hna he ralkah in:

Khatlei kap in kan zoh ahcun nunzia a chia ngaingai mi pawl zong cu an rak um len ve ko. Sal an tlaih tikah a phunphun in an rak hrem hna an vulhpamh hna tite hna zong a rak um len ve ko. Puai tuahnak ah I velh le I cumh te hna zong a rak um len ve ko. Cu bantuk in mifir mi tthalo hna zong an rak um len ve ko. Sihmanhsehlaw tthatnak in chiatnak cu tei ter khawh a si cang. Laimi nunzia chia (lungput chia) hna cu: (a tampi lak ah a tlawmpal te lawng ka rak langhter lai)

1. Mi soi, mi thangchiat le mi deh; (a phi chuak cu I tthennak)

2. Muici thlennak (sining hlohnak); (a phi chuak cu Lileennak)

3. Porh le forh ngaihnak; (a phi chuak cu mi nihsawhnak)

4. Zu ritnak le buaibainak: (a phi chuak cu Liampaalnal)

5. Can hman thiamlonak hna an si. (a phi chuak cu Sifahnak)

Zisu Khrih Thawngttha a hung phan

Thawngttha bia a hung phanh tikah Siangbawi tenih Laimi nuphun hoih in phung an rak ser I an rak kan cawnpiak hna. Nawlbia kha an cawmpiak hna I Laimi laamserhnak le khuangcawinak hna kha an van al. Zu khuan hna le zu din hna kha an vun khamh. Puailaamnak ah khuang le daar tum hna zong an vun thloh hna. Laiphun in tuahser mi vialte kha an ngolter hna. A hmaisa Krihfa pawlcu Laimi kan nunzia dawh kha Khrifa phung chungah an luhpi I Khrihfa nunnak ahkhan a dawhtuk ve. Cucu pakhat le pakhat zawn I ruahnak le I bomhchanhnak hna kha an si. Cheuhra cheukhat pek hna zong kan rak fel tuk. Chungkhar ah Pa nih faar a hlam ahcun fartlep tlephra ah tlepkhat kha biakinn ah a chuahpi. Nu nih thing a hlam ah thingthu thuhra ah thukhat kha biakinn ah a chuahpi. Cu ti cun an thlai zuunmi zong Pathian an pek. Thlai an zuun hmaisa bik le sattil kherhring fa upa bik hna kha Pathian caah an pek. Thluachuah an hmuhmi chungin innpa chakthlang zong kha an tthenh ve hna. Khualtlung salam caah an ti I rawl zong tam deuh in an chuan tawn. Rawl ttaam tihal mi hna caah an ti I rawl an chumh zongah a hlei deuh in an chumh. Cubantuk cun nunzia ttha kha Khrifa phung chung ahcun an hun luhpi. Cuticun Laimi Khrifa cu Pathian a ttihmi le nawlbia a ngaimi le nawl a ul mi kan rak si.

Cu pinah kan nunning hna zong a hun I thleng I kan inn sakning te hna le rawlchumh rawl eining te hna zong a hun I thleng. Thenhhlimhnak lei le khuasak umtunak lei zongah kan I thleng deuh. Kan thilpuan hruk le aih te hna zong a hung ttha deuh fawn. Kan lam le kan sul hna zong hlan bantuk in ttum sawhsawh zumhlh kha si ti loin a kau deuh le a ngan deuh in hun ser a si ve cang. Zawtfah sual tik zongah I tholpnak ah a hung ttha deuh cang. Sihmanhsehlaw, tthatnak lei kan hngalh, kan tuah I tthat deuhnak kan panh kan ti sinah chiatnak lei zongin kan tthangcho ve. Cucaah lungfim kan herh. Lungfim tein Do thlen kan herh cang.

Fimthiamnak le Do thlennak: Mirang uknak a hung um sinah fim cawnnak sianginn hna anhung chuak I Laimi nih fim kan hun cawn. Kan hung fim thiam hna I kan Lairam ca le kan Laimiphun caah chan he a tlaak in thil tuah khawh kan van I zuam hna. Nunphung chia le nunzia chia hna kha thlen khawh I zuam a rak si. Khrihfa phung le fimthiamnak a hun I kawp tikah kan nunning zong kha thlen a hung si ve. Khakha a ttha ngaingai mi a rak si ko. Uknak zong kha miring uknak bangin uk a rak si ve I a ningcang ngai ko. Laimi nih kanmah le kan palai (aiawhtu) hna kan hun ngeih ve hna. Fim cawnnak hna zong kha khua ngan deuhdeuh ahcun ahung um ve. Laimi nih laica le Laiphunglam hna kan rak cawn ve. Mirang ca zong biatak in rak cawn le rak hman a si an rak ti kha. Vanchiat kan ti lai maw vantthat kan ti lai dek, kawl miphun nih uknak kha an van tlaih I Lairam le Laimi cu kawlmiphun kut tangah kan vung tla. Lai ralkap hna zong kha kawl ralkap ah van tlen aa si. Laimi zong kan ram a har ca le kan si a fah caah kan fanau hna cu ralkap ah an tla. Cu tikah kawlmi nunphung le nunzia kha an van I lak, kawl nungak an vun tthit hna I kawlram nelrawn ah inntung an bunh colh tikah an hrinsor hna cu Laiholh an chim thiam ti lo I kawl miphun bantuk an hung si. Cu bantuk in fim cawnnak lei zongah kawlca lawng tein cawnpiak kan hung si chap rih, a hnu bikah kawl ralkap hna zong kan Lairam khuapi deuhdeuh ah an hung um tikahcun Laimi kan nunzia hi a hung rawk chin lengmang cang. Mi hlen le lihchim zong kan thiam ve cang. Kan nungak dawh hna an nunzia zong a hung rawk deuh cang. Khrihfa biaknak zalong lo ngai in a hung si cang. Hihi chiatleikap thlennak kan ti lai cu. Hi bantuk hi remh tthan ding ah rian ngaipi kan ngei hoi.

Khat lei kap in Lairam hi a caar tuk I sui le ngun a chuah lo caah kan fanau hna hi fimnak lawnglawng kan cawn ter hna. Kan fanau hna nih BA, BSc, MA, MSc, PhD hna an hung awng hna I kan Lairam te hi a tthangcho ziahmah ve ko lai tiah kan tha a nuam ko. Uknak a chiat caah le pawcawmnak a har caah fimnak ngei deuhdeuh le thil a tuah kho deuhdeuhmi Laimi tam deuh cu kan fanau hna kha ramdang ah kan kal ter hna I ramdang ah fimnak an cawng, rian an ttuan I inn lei nu le pa le rualchan a zohkhenhtu an hung si. Hi bantuk hin Laimi hi kakip hmunkip ah kan hung um ve cang. Hihi a tu chan Laimi kan I thlennak nganpi pakhat cu a si. Hi bantuk kan hung si lio te ahhin I ralrin tuk kan herh mi cu "miphundang hnar in thli dawp lo ding; si raang I thuh zau in keizong va raang ka si ve" tiah ti lo ding hi an si. Ramdang a um mi kan fanau hna nih computer fimank hmangin pakhat le pakhat I pehtlaihnak le ruahnak I cheuhnak hna an hun ngei. Laiholh le Laica hna zonghi tthancho ter ding kan hun I zuam ve cang. Vawlei miphun hna an nunning hna zohin kan Laimi phun zong tthanchoter dingin ruahnak le timhnak hna kan hung ngei ve cang. Hi can lio te ahhin ramdang a ummi Laimi hna le kawlram I a ummi Laimi kannu kanpa, kan u kan nau hna he fek tein pehtlaihnak kan ngeih a hau fawn. Ramdang a um mi Laimi hna zongnih peng le ram, khua le tlang hoih in ruahnak a bi tukmi ngeihlo ding asi. Laimi mino cheukhat hna cu peng le tlang ttanh in ramdang zongah an buai cuahmah tawn ti zong kan theih tikah ngeihchia ngaingai asi. Ramdang I um khawh timi hi kawlram minung nuai 50 lakah minung singkhat kha ai kan awh khawh tinak le ramdang a umi Laimi pakhat nih Laitlang a ummi Laimi thonghra kha aiawh asi ti kha hngalh I lungfim te le Laimi hawikom hna he lung rual tein umtti khawh I zuam kan herh. Midang nih karkhat an phau lioah karhra kan phau khawh a herh.

Bia donghnak:

Thlennak kan ti tikah a ttha lei thlen le a chia lei thlen ti in a um phung asi caah Laimi kan I thlen ning hi a ttha lei ah kalpi khawh dingin I zuam hna usih. Hi bantuk I kan I thlen lio ahhin kan ram le kan miphun zong hi lamding hmuhsaktu Pathian sinah kalpi khawh kan I zuamchih a hau. Cuticun Laimi a kan komh khotu hi fimnak in siseh ti zong ruat cio hnek usih. Fimnak hi pangpar dawh an si I dawhnak phunphun an ngei. Cucu kan komh hna tikah dawhnak a lang khun. Fimnak sangpi a ngeimi hna zong nih toidornak ngeih I zuam u law midang kha va soi lengmang hna hlah u. fimnak sangpi kan timi hi fimnak rilipi chung I tidor pakhat te lawnglawng a si ti kha hngal ve cang u sih. Hihi atu Laimi kan lungput siseh. Atu chan Laimi kan I thlenning nihhin Lairam le Laimi tthancho nak caah lam onhtu si ko she tiah lung chung saduh thahnak nganpi he ka ruahnak hi ka langhter ve.

Note: Lai timi biafang hi Chin ti le Lai miphun timi hi Chin miphun ti-in ka pompiak u.