THIKAI ZAWTNAK

(The Silent killer)

U le nau hna, a liam ciammi kum (20) hrawng lio ahkhan cun, thikai zawtnak cu Laimi nih mirum zawtnak phun deuh lawng ah rak ruah a rak si. Cuti i kan nu kan pa hna nih an rak ruah zong cu an palh hrimhrim lo; zeicaah tiah, hi zawtnak hi a tam deuh cu mi neinung le mi um awl deuh mi hna pawl sin lawng ah a rak lang tawn mi a si taktak. Sihmanhsehlaw, tuchun ni ah cun Laimi tampi hna cu ramdang kan phaan i, hlan lio ah mirum tiah kan rak ti tawnmi hna dirhmun ahkhan kan hung um ve cang a si lai, thikai zawknak cu kan raal nganpi pakhat ah a hung cang ve cang. Ngandamnaklei research a tuahmi hna pawl nih an chimning ah, America ram ah thikai zawtnak a ngei mi cu 30 millions hrawng an si, ti a si. Culak ah 30% nih cun zawtnak an ngeih le ngeih lo cu an ihngal lo, tiah an ti fawn. Cu ca-ah kan nih Laimi hna zong nih kan ngandamnak dirhmuh cu a thar in kan ibih tthan a hau ve cang rua tiah ka ruah.

Ttih a nunning: Thikai zawtnak cu ttih a nuntuk ca-ah, nitlaaklei ram pawl hna nihcun ‘The Silent killer’ ti tiang in tuchun ni ah cun min an peek. Zeicaahtiah, thikai zawtnak cu mitampi nih ihngalh ttung loin rak ngeih khawhmi zawtnak a si caah, ihngalh lo karlak ah kan nunnak cu duhsah duhsah in a ei lengmang i a donghnak ah cun, ruahphak lo thihnak tiang taksa nih a ton tawn. Cutik ah, ziah! nizaan ah cun dam hirhiar tein a um ko ttung tivial cu, kan chim khawh tawk a si tawn. Cu lawng a si rih lo, hi zawtnak nihhin, kan nun chung vialte hawilo tilo in mizeng ah a kan canter khawh fawn rih.

Thikai zawtnak cu zeidah a si?: Thi a kai le kai lo tahnak ahhin thil pahnih aa kawpmi a um. Cucu Systolic pressure le Diastolic pressure ti an si. Doctor te nih BP tahnak thilri cu kan ban puam cung ah an van chiah i hnakhaw ngaihnak in an ngaih tik ah, kan lung nih kan thi a cik chuah thawng cu theih khawh a si. Cucu thi-tur kan ti ttheu mi hi a si. Cu thi-tur thawng, hnakhaw ngaihnak in ngaih tik ah hei theih khawh hmasatbiknak (a thawng a sancemnak) ri tecu Systolic timi cu a si i, hei theih khawh hmanungbiknak (a thawng a diincemnak) ri cu Diastolic tiah ti a si ve. Cu ca-ah, Laimi nihcun Systolic pressure cu ‘cunglei thi’ tiah kan ti i, Diastolic pressure cu ‘tanglei thi’ tiah kan ti. Cunglei thi 120 le tanglei thi 80 (120/80) BP hi zaaran (normal BP) a si. Cunglei thi 140 le tanglei thi 90 hrawng a si ahcun, cucu BP sang (border line) ah ruah a si. Sihmanhsehlaw, cucu kum (60) cunglei minung hna ca-ah cun BP sang ah ruah a si lem lo. Asinain, Kum 30/40 kuakap minung pawl ca tu ah cun, cucu daithlanh ngam ding a si ti lo tiah an ti.

Zeiruang ah dah thi a kai?: Thikai zawtnak cu phun thum a um caah pakhat tete in hun chim kan hun izuam lai.

i) Pakhatnak cu ‘Essential hypertention’ ti a si. Hihi mitambik nih an ngeih ttheumi thikai zawtnak cu a si. Zawtnak a chuah nak chan cu, kan thil ei mi hna ruang ah hin a si bik. Thau tthalo phun ‘saturated fat’ timi hi cawsa, voksa, mehehsa, le a dang sa sen phun (red meat) pawl ahhin tambik a um. Hi bantuk sa pawl kan ei caan ah, kan einak kheng hmanh khi ti sa le chaphiat in heh tiah hnawh hnu lawng ah a thiang tawn ticu kan theih cio lai dah. Cu bantuk tthiamtthiam cun, kan thau ei mi hna cu kan thikalnak thihri peeng chung ah an ibenh i, cucu taksa lumnak men nih cun zeiti hmanh in a thianh kho ti lo. Cutik ah, duhsah tete in kan thihri chung cu a hung bi chin lengmang i, kan lung nih kan thihri peeng chung i thisen a hei cik chuak nak ah hnahnawhnak a hun peek cang. Cuticun, thikai timi cu ithawk colh a hung si tawn. Cun, Essential hypertention timi thikai a chuahtertu a ruang dang hna cu - zudin, drug tongh hman, kal tthat lo, nauhlatnak sii ei tamtuk, ci thlah, rawl ei tamtuk, lungre theih tuk le taksa khing rihtuk tehna an si.

ii) Pahinhnak cu ‘Secondary hypertention’ ti a si. Hihi cu mi sawhsawh ca ahcun, phaan awk a um tuk lo. Nau pawi ruang le kal tthat lo ruang deuh ah a chuak mi a si. A beengbai deuh ngaingai mi a si nain ralrin cu a herh ve tthiamtthaim.

iii) Pathumnak cu ‘Malignant hypertention’ ti a si. Hihi ttih a nungbik mi le mi nunnak a la biktu a si. Zeiruang set ah dah hi zawtnak a chuah ti cu mithiam mi hna nih tuchun ni tiang fiangfiang ngai in an thei kho lo. Sihmanhsehlaw, thikai zawtnak caan saupi a rak ngei tawn cang mi hna sin ah tambik a lang tawn ti tucu hmuh a si. Cun, Kal tthalo mi hna le naupawi mi hna sin zong ah zeimaw caan ah cun a lang ve tawn ti zong hmuh a si. Hi zawtnak nih a tlaak mi hna cu an thi kha hmakhatlo ah a kai i, (240/120) BP tiang a phaan ttheu. Theih khawhnak symptoms hna cu – khuahmuh a fiang lo, mittlaang a phing i van chiat ahcun mit cawt hlan khawh a si; cun, lung a mit i luak a chuak kho fawn, mi cheukhat cu an ttaang zong a faak. Rianrang te i izohkhenh lo ahcun, taksa ttengnge dangdang le abik in kan lung, kan kal, kan thluak hna cu chikkhat kar loah a hrawh dih khawh. Cun heart attack zong nih hmakhatlo ah tlaak i thih khawh a si. Dam thai tilo in zen khawh zong a si rih fawn. Cu ca-ah hi bantuk zawtnak nih mi a chuah hnawh ahcun, a ran khawh chung in sizung panh cu thil tthabak a si.

Thikai zawtnak a langhning: Cunglei i kan hun chim cang bantuk khan, thikai zawtnak ka ngei tiah, fawite in itheih khawh colh nak ding Symptoms hi fiangfai tein chim awk a har ngaingai. Zeimawchel ah cun lu tehna a faak i lufah sawhsawh ah ruah a fawite. Cu ca-ah a tanglei i kan hun tarmi Symptoms pawl hi na ngeih ahcun, Doctor sin ah a rannak in i zohter ah a tthabik.

1. Tha dih ngai le zeihmanh ttuan zuam lo bantuk in na um maw?
2. Lufaak ngaingai in na um maw?
3. Na khua hmuhning aa thleng maw? (vision changes)
4. Na thi-tur a rang deuh in na thei maw?
5. Na ttang a faak ngai maw?
6. Na hna chung a khiing maw? Hnacheh thawng thei phun in na um maw?
7. Na thil chinchiahnak a tlau deuh in na hngal maw? (confusion)


Thikai zawtnak cu zeitin dah kan zohkhenh lai?: Thikai zawtnak zohkhenhnak i a biapibik cu kan BP (120/80) i chiah khawh izuam kha a si ko. Cucu kan ti khawh lo hmanh ah, cunglei thi (systolic) cu 140 tang ah um in, tanglei thi (diastolic) cu 90 tang ah umter hrimhrim izuam peng awk a si. Cu bantuk in thikai zawtnak ‘under control’ tuah khawhnak ding ca-ah cun, a tanglei thil hna hi zulh khawh kan izuam a hau.

1. Zeitluk rawl ttha a si ko hmanh ah tamtuk leh pek in ei lo ding. Mah le mah rawl ei isum khawh cu a biapi taktak mi a si.
2. Thau a si mi phun paohpaoh cu a tlawm khawh chung tlawm in ei ding. Inn zuat sattil sa (red meat) pawl cu a si khawh ahcun ei lo a ttha bik.
3. Zudin le kuakzuk cu hrial izuam hrimhrim ding.
4. Anhnah hring le thei a simi phun paohpaoh cu a tam khawh chung tam in ei izuam ding. Zeicaahtiah cun, anhring hnah le thei phunphai paohpaoh ahhin ‘fiber’ timi a tam i, cu nihcun kan rawl ei mi lak i thau a ummi pawl cu, lachawn nih ti a dawp bantuk khin a dawp khawh hna. Cu ca-ah, rawl ei khawh fatin te thei ei lengmang cu kan cin awk hrimhrim a si.
5. Khachuan raang (garlic) hi ni fatin tamnawn tein ei khawh izuam lengmang a ttha. Zeicaahtiah, khachuan raang nihhin BP a sang cuahmah mi hmanh a niamter khawh tiah sii lei mithiam mi hna nih an ti.
6. Mah tung san he aa phu tawk lo tiang in kiing i rihter lo izuam ding.
7. Ni fatin in calcium, magnesium le vitamin D ei izuam a ttha fawn. Vitamin D hicu nizung ceunak zong in hmuh khawh a si ca-ah ‘sunshine vitamin’ zong in auh khawh a si. Ni fatin minit (20) lengmang nitlaang tang ah um ahcun, kan taksa nih a herh mi zat vitamin D cu fawi tein hmuh khawh.
8. Ni fatin in taksa cawlcangnak (physical exercise) tuah lengmang ding. Amahbelte, thikai zawtnak a ngei i BP a sang pengmi nihcun tuah lo in taksa tu dinhter ziar ah a ttha deuh.
9. Doctor te nih BP niamter nak ding caah peek mi sii cu, tlolh lo tein an timi caan chung tiang ei hrimhrim ding. Zeicaahtiah, mizeimaw nihcun sii an ei ruang ah an thi a niam tthan mi cu, ka dam taktak cang rua tiah ruah zau in daithlang in an um sual tawn. Cutik ah, ruahphak loin an zawtnak a chuah tthan tik ah heart attack maw, taksa hrapcheu zennak (stroke) maw, thihnak tiang zong in an tong ttheu tawn. Hi bantuk sii a ei mi hna nihcun, kan zawtnak cu Sii nih a control chung mi a si tikha theih peng ding a si.


Cu ca-ah, u le nau hna, chanttim hlan ah kan taksa nih chiatnak a ton nak hnga lo, kan ei, kan din le kan cin phung hna cu hlaw in a tlo mi le a dam mi ‘lifestyle’ thar ah kal cang hna u sih.

Van Thawng Cung
BSc.(Bio), RASU, Burma
BEd. NEHU, India

Chirhchanh mi le theihternak: Health magazines, journals le articles ka phaak tawk tete, ka rel mi chung in ka duhnak zawn ka laak i ka ttial mi a si. Hi ca hi a hohmanh nih Legal Advice ah ruah khawh a si lo.

Note: Rungcin group i 31 March 2006 ah a ttial mi a si.