HNIANG, THO, HLUKHLA

HNIANG, THO, HLUKHLA
Pu Tan Ki (Sakta)

Biahmaithi

Laimi (Chin) hi miphun phun khat te kan si ko nain,kan umnak tlang le tiva hawrkuang hna nih an kan dan caah, kan holh cu adang dih. Asinain Laimi phun tam deuh cu tlangcung ummi kan si bantuk in kan lothloh kan thingphawrh, kan eidin, kan khuasak, kan hni puan aih le phunglam hna ah hin cun aa khat dih.
Cucaah miphun khat le unau chuak khat kan si nak hi kan tuah sermi vialte nih hin alangh ter dih. Hlan lio ka pupa le hna hi lothlo mi an si bantuk in lopil an tlak tik ah, cu lopil kha lopil tiah lopil hmun kha an ngei hna i cu lopil cu an tlak tik ah kum thum tiang lawng thloh phung a si.mah cu pil khat an ti. Cu a kum khat nak cu ¡°ringkum ¡° an ti i phiang kan cin ah cun ¡°phiang kum ¡° ti zong in ti a si. Asinain faang, fangvawi , adangdang zil mai tibantuk zong hmun khat ah cin khawh an si.
A kum hnihnak cu Ra kum, le a kum thumnak cu Mim kum,an ti i hi kum 2 nak le kum 3 nak cu locul ti zong in ti an si. An nunchung khuasak nak i a herh bik mi cu ngandam le lothlawh i paw icawm khawh hi biapi bik a si ko caah damnak le rawl ngeih nak caah Laiphung te in cubantuk in kan tuah ah hin a tha lai tiah mithi le minung kar le minung le khuahrum hna kar ah lamkaltu an um ve. Cuhnacu;- 1. Khuavang . 2. Litinh thiam mi. 3. Mang ih thiam mi. 4. Dong khawh thiam mi. 5. Thi nung hlanh a thiam mi. 6. Mifim tiah an ti mi hna, chimnak zulh in rian an tuan hna i khua an sa hna.
Cu an biakchawnh mi hna cu;- 1. Pinu. 2. Cangcu (tangtu), 3. Khuachia. 4. Khuahrum . 5. Lasii tibantuk hna an si i hi hna hi Zin le Khua an ti hna. Cu mit in hmuh khawhlo mi Pathian tinak ah;- 1. Cunghlum. 2. Dingthlu ( Lairel) 3. Dangh zing. 4. Khualul. 5. Zungnu ( Khuanu) 6. Khuazung , 7. Lulpi, 8. Sanglai, tibantuk in min an ngei.
Hi zin le khua ( khuazing) sinah hin tihzah bu tein biak chawnhnak cu amah le a caan ning te in an tuah. Cu hnu cun; 1. Lopil nam, 2. Lobawl (lo raithawi) 3. Cinthlak thawi, 4. Cileh pi 5. Cileh te, 6. Lo ar thah, 7, Ci hring kau, 8. Buk bawl ti bantuk hna an si.
Hi bantuk in rawlawk thlaizun ca le damnak caah thawinak cu an tuah. Lopil nam cu khuapi ca in tlang bawi nih sia in thlacam thawi nak an tuah. Cu hnu cun pumpak cio in lo bawlnak cu an tuah.than i mah dih cun mah le lo hmun cio cu vah a si. Lopil nam ti lo a dang thawinak hna hi cu mah le pumpak cio in tuah mi lawngte an si.

LOPIL NAM I THLACAMNAK
Maw..cakeirawn (lopil min) aw.. siapi in fawh ee.. lopil kan nam ee.. kumtha kum voi ter law¡¦ rawl awk kan ngeih ter law.. zilruang zaam law.. mairuang zaam law.. favui fual law¡¦ bahnah tlam law¡¦kawm fo sau law.. asawm kan pe law.. azaa kan pe law.. kan daw law.. kan hria law.. lunun kan pe law¡¦ngandam kan pe law.. nalung um hlah law.. nathin um hlah law¡¦ na sip tuah hlah law.. na sir tuah hlah law.. lunun in kan tuan ter law.. ngandam in kan tuan ter law..tiah tlang bawi nih khuapi caah thla cu a cam.

CILEH THLACAMNAK
Ka arhli sen le ka fangzu pi in thlaikho ci kan leh ah hin ee.. kan cawm law kan king law.. thlipi le rialpi him ter law.. zuu hmur tem law.. vaa hmur tem law.. saram kaa hup law.. nilum tha le ruah hangthlum in fawh hnai na khal lai ee.. ro in caar hlah law.. thu in man hlah law.. tiah mah le lo hmun ca cio ah thla cu an cam. Cithlak raithawi hi lo an duah ka March le April ah si dawh a si. Cilehpi le cilehte cu thlai kheuh an langh hnu June le July thla ah tuah dawh a si.

HNIANG

Hniang cu rawl awk thlaizun he pehtlai in ahmasa bik tuah mi puai pakhat a si. An cin an thlak mi rawl awk thlaizun hna kha an cu an za i an biak mi Khuazing sinah tharcangh ( tharchuah) hmasa lo ah cun thar rak te chung phung a si lo. Khuapi caah tlang bawi nih vokpi in thlacam thawinak an tuah hnu lawng ah hniang puai cu tuah i thar cu teh phung a si. Hniang ti mi hi Sakta khua mi nih cun ¡°Ancangh¡± an tii a thla zong kha ¡°Ancangh¡± thla an ti. Tisik an hnah an za cang i thar kan chuah ( pek) thar kan cangh tinak khi a si.
Hakha, Thantlang, Zokhua le adang dang khua hna nih hniang an timi zong hi kan dawt bik cem mi fahniang, fahniang phorh cu ( phawrh za) tinak in auh fawinak ah Hniang tiah ti hna selaw a dawh, Hniang thlacamnak cu lopil nam thlacamnak he aa khat. Lotuk lovah phul hrawh in tisik anhnah an zat hlan deuhah, thar te manh lo in a thi mi chungkhar an um a si ah cun a za mi thlai thar te te in mihti rawl hunh nak zong a um ve. Tharcangh a si caah mah puai hi THLAITHAR puai cu a si. Kum vawi tak tak a si rih lo caah tho puai bantuk cun tuah a si lo. Hniang cu thlapa huncho lei,August thla ah tuah a si. Hi hniang thla, thlapa hunchuk lei ah cun canrel thereng zong an awn cang i kum vawi kan phan cang an ti tawn. Mithi a ngei mi hna cu an lung a hno i an tap tawn hna. Hniang tuah thla hi khua khat le khua khaat a lo lo i thlaithar rawl zoh in tuah a si caah September le October thla i a tuah mi khua zong an um.

THO

Tho cu lai mi vialte nih sunsak bik cem mi,Hniang puai,tuah a dih in tuah mi a si.Tho cu kum khat cung thlai kan cin mi vialte an hung za dih i rawl vial te a thar in anhmuh tikah kum a voi cang an ti i mi thi le mi nung hmun khat te ah, rawlthar kan i hrawm an ti i, puai an tuah .Mi thi an tho tinak ah,¡±Tho¡±, an ti. Cin thlak mi an cut a zaat kha,Kum voi cang an ti. Caan relnak , kum relnak, an hman caah, ¡°kum thar¡± ti zong a si. Pakhat le pakhat docawi thlai pat nak a um tik zong ah, kum vawi ah, kan cham te lai an ti nak kha a si cu.
Tho cu thlaithar tho puai a si lo. Thlaithar ti mi cu cin thlak mi ti sik anhnanh an zat ka,thar va cangh kha ti duh nak a si i ,Tho cu rawl thar puai a si. Cin thlak mi thlairawl vial te an cu an za cang ti duh nak a si i, rawl thar tho caah raithawi thla cam nak tuah a um ti lo.Hniang i, thla cam thawi nak tuah mi kha i rinh a si ko.
Mi thi hunh mi ca lawng ah, mi thi a ngai mi hna nih thla cam nak an tuah.Baibal ca hlun chung i Isreal mi phun hna i an rai thawi nak le a tu Krifa kan si hnu ah , thih hnu thawh than nak cawn piak mi zong hi, kan pu pa hna zumh ning le thuah ser mi he hin a khat pah ko. A si ning tak tak an rak hngalh khawh lo tu kha a si. Van cung khua a um ti kha an hngal lo i, mi thi an um nak cu, 1.Zing hmu 2.Bual tual 3.Zing phul 4. Ri zung 5.Zingrawn tiah hi hna hi mi thi khua tiah an ti.
Cu mi thi hna cu mit in hmuh khawh lo mi, Rau in , an um i, an nun cang a hmun ko tiah an zumh.(Thla cu nunnak a si ve i a dang te in chim a si ve ) Thlarau tiah a ti lo.Tho cu ni 4 in ni 5 tiang a tuah mi khua zong an um i a tam bik hngalh khawhmi cu ni (3) a si. Tho ni min sak mi hngalh khawh mi hna ah;-
(A) 1. Tho ni 2. Tho dangh ni 3. Thian ni.
(B) 1. Thi hun ni 2. Mithi hunh ni. 3. Mithi thlah ni.
(C) 1. Thla Tlun hun ni. 2. Hun pi ni. 3. Thi Thlah ni.
(D) 1. Thi timh ni. 2.Thutpi (Topi) ni. 3. Lam Lai sial ni.4. Saar ulh ni. 5. Thi thlah ni , hna hi an si.
Tho ah cun mithi an tho than tiah an zumh caah cun mithi a ngei mi hna nih mah le ti khawhmi rawl, sa, le thei tlai hna an ngeih chun mi cu a phun tling tein mithi cu rawl ei fate minung ei hlan kuangka thlang ah an hunh. Cu hnu cun mithi ngei mi chungkhar in thlacam thiam mi pakhat khat nih hi ti hin thla an cam:-
¡°Hung u law¡¦ Hung u law..rawl ee ..kan hunh hna hi ee¡¦ading ding ee.. a ei ding ee¡¦i ko u law¡¦i au u law¡¦nantling in ee..tlunnak a ngei lo mi ee¡¦kainak a ngei lo mi ee¡¦¡± tiah an cam. Kha chung kha, kha rawl pawngah minung uico i chawk hlah ulaw ti a si. Thothe nih a tlanh ah cun mithi nih an ei an ti i an lung a hmui ngai. .Bawngte le Muva van lai ah an rat chel ah cun ik thluahmah in an tap tawn. Mithi kha Bawngva in le Mupi in an ra tiah an ruah i dam tein va kal u law tiah an ti tawn hna.
Caan tlawnpal ah khan thlacam tu nih cun ¡°Nan ding bang ee¡¦. Nan ei bang ee¡¦.him u law¡¦.i hlawm u law¡¦tiah a ti tan hna. Cudihcun minung nih cun an ei ve. Thi tonh mi inn poh ahcun ruak humh te bang kin kan to pi hna an ti i abu abu in an vak duah hna. Hawi lak ah khua sa kho deuh nih Lamserh an tuah i ruakha tlak le paih pawl zong an ser. Khat lei ah nuamhnak khat lei ah tah nak le ngeih chiat nak he can cu an hmang cio hna.
Cu ti cun Tho a donghnak thithlah ni cu a phan. Thaithawh hun dih thithlah zingah mi thi kha mi nung khua lei i a tlung te bang khin an timh tuah hnna. Sei chungah thilri a herh deuh deuh mi vialte an sanh i seihnam an hlinh,in leng par ah an chiah piak hna i va kal ai u an ti hna. Thi a ngei mi cu an tap thluah mah .Kuang le dar tum pah in meithal an thlah.Dam tein vung i kal ai u , kum vawi ah kan i tawng tan te hma lai an ti hna. Mitthli he Tho cu a dih.
Hi Tho kan ti mi hi Tidim nih Khua Do, Falam nih Fang Er ( Dawng pui), Mindat le Kanpalet hna nih Kumci an ti i a khat dih. Lai mi (Chin) kan zapi ta a si.
Tho puai hi Hakha khua pi ah, AD 1950 hrawng tiang le hmun dang ka dang ah AD 1958 hrawng tiang hi cu tlanlio kan pu kan pa le tuah tawn ning tein rak tuah cio a si ko nain AD 1958 hnu cun Lairam a cheu ah Pathian bia le bia lo a zat a um cnag i Pathian bia mi hna nih Tho cu tuah ti lo in an um i Pathian bia lo( Lai phung um) mi lawng nih a rak tuah.
Cucaah Pastor le Krifa u pa hna nih Lai phun in tuah tawn mi Tho hi Lai phung in tuah si ti hlah sehlaw Tho canah Thlaithar Tho tiin tuah si cang sehtiah letin a can cu Novembet thla ah siseh tiin bia chah nak hi ngeih dawh (um dawh) a si.
Cucaah 1958 hnu cun Tho cu a lo i Thlaithar Tho tiin nihin ni can tiang tuah a si.A tu ah Lai phung in Tho tiah tlei cia Rev. S. Van Hre le Hakha khua nu khua pa hruai nakin October thla thlapa lai canah Hakha khua pi ah tuah a si ve.Hiti a si ah cun Lai Tho hi pahnih ngeih ban tuk kan si.Hlan lio ah Pathian bia le bia lo an i zat hrawng hrang a si caah Pathian phung hi dawn khan tu si sual lai tiah ruah nak a um caah Thlaithar Tho tiin rak let hnaseh law a dawt. Cucaah ruah than a hau mi cu nihin Lairam Krifa um tu ning kan zoh ah cun Lai mi tam deuh cu Krifa an si cang i hlan lio Krifa hruai tu hna nih an rak phanmi Krifa phung le lam a dawn khan tu a si sual lai ti i an rak ruah mi hi a tu ah cun phan awk a si ti lo. Tawhlanzi Council chan ah Lai mi phun kum thar a si an ti i Lai ram chung zung vialte ni (3) chung zung an khar dih. Tidim le Falam nih cun sung lawi tein kum tin an tuah i an cawnglawmh zungzal. Zeihmanh a ruat ve lo mi Lai mi a cheu nih cun Tidim le Falam taa a si tiah a ruat mi zong an um. Kan cung lei i uktu bawi hna hmanh nih Lai mi phun caah ni sung lawi a si an ti i October 18,19,20 ni thum cung nizerh ulh nak an rak tuah mi hmanh kha zeitluk lawmh nak dah a si.Cucaah Krifa phung in Thlaithar Tho an ti mi cu let than in Lai Tho a si lo ah Lai kum thar tiah ti ve hna sehlaw tiah ruah nak chuah duh mi a si.Thlaithar kan ti mi hi cu, Hniang- deuh tukha a si ko.Zeicahtiah thar teh hnsu ah,thlaithar tiin, tuah than phung a si ti lo.Tho tuah hi khua khat khua khat a khah lo caah November le December thla ah a tuah mi khua zong an um.

HLUKHLA

Hlukhla cu vaurawng, chawkhlei, le faiceu hna an par lio April, May thla hrawng ah tuah mi a si. Mithi terh tuamnak he a tlai mi a si ve caah laam serh, ruakhatlak, sariahthawh le ngahringdawi te hna hi khua sa kho deuh nih cun Tho nak hmanh in Hlukhla ah hin tam deuh cun an tuah tawn.THO bantuk in ni 4 ni 5 a tuah mi khua zong an um i tuah tawn mi cu ni 3 a si.tlangbawi nih khuapi caah vokpi in thlacamnak an tuah.
Cucaah khuachuah hauka le tlang lam vialte thiang te in an thlawh dih. Hau leng i a ummi thlan siseh lungdonh siseh, mah le chungkhar cio in an thlawh dih. Mah thlan lungdongh par ah cun, changvut, theithu, banhla, fuu tibantuk kha an chiah hna i, mithi cu an hunh hna. Thlan le lungdonhthlawh ah hin pul thi mi thlan, lungdonh lawng thlawh phung a si. Hibantuk in khua chuah, hauka le tlang lam pi hi kum khat vawi hnih lengmang THO le Hlukhla caan ah hin an thlawh tawn hna. Ahlan kan pupa le hna chan ah cun khua chuah le hauka cu an thlawh an remh tawn hna i rumra an ngei ngai ngai. A tu can ah cun zei hmanh ah kan ruat ti hna lo. Hi zong hi kan nunphung zei ah kan rel lo khi a si. Hlukhla tuah cu THO he a khat i a thlacamnak cu Hniang he aa khat.

(Rev. Za Ling chim mi le phunglam atheimi pupa pawl chim chinnak in Sakta khua kan tuahning in ka hlathlai mi a si; 6.10.2004 ni ah a tial mi a si).