Remembrance Days I

Remembrance Days
By: Victor Biak Lian

1990 kum August thla ni 10 zantim, furpi a si caah ruah siamsiam in a sur. Cu ahcun minung pakhat le pakhat hi pe 1 dan hmanh in i hmuh khawh a si lo. Military Operation in kan rak kiar lei a si i kan i tinh mi hmun kan phak khawh lo caah thlam pakhat ah kan riak.

Chun nitlak ka bat tuk cang caah, tlawmpal ka vun zau ah khin ka hngilh colh. Ka hawi pa nih a ka thangh i Column commander pa nih an auh a ka ti. Ka meithal kaa lak i a sin ah cun ka va kal colh. "Victor, nan nau pa hi hi ti ning hin cun raltuk nak ah kan i kal pi khawh lai lo caah, hika Lo-thlam ahhin kan in chiah taa hna lai. Rak um pi law a dam deuh tik ah rak tlung te uh" tiah a ka ti. Ralbawi bia cu el awk a that ti lo caah cuka hmun ah cun riak ding in kan i tim. Cu ahcun kan nau pa cu ka vun zoh i a mit hi aa chin ti lo, a thep fawn lo. A tak ka vun tongh tikah a kik dih cang. Asinain a thaw te cu a chuah ko. A holh kho ti lo. Tlawmpal a rauh ah cun voihnih thum a vun ai i ka vun pawm colh. Cu lio te ah cun ka kut cung ah a thaw cu a cat. A thaw a dih in a mit cu duhsah tein aa chin. Lai ralkap vialte kan i au dih i cu zan lila ah cun thlacamnak he a ruak cu kan vui.

Amah hi a min ah Sui Kung a si i 1988 ram buai lio ahhin tang 7 a cawng lio mi te a si. Chin Nationl Army (CNA) ralkap, Kachin ram training a la mi lakah a kum no bik a si. Ataksa a khat i a ngan a dam ngai mi a si. A voikhatnak military operation a kal a si i, cu ahcun rai nih a fanh. Front-line a si tikah a zeiti hlei hmanh in zohkhenh awk le tuamhlawm awk a that lo caah a kan thih tak nak cu a si. A thih hlan nikhat chung hi a kal khawh ti lo caah tlang tlangkhat chuak in kan rak puak cang . A mah hi Chin National Army lakah a hmasa bik front-line ah a kan thih tak mi a si. A kum a no bik a si fawn.

Hi Sui Kung kan vui lio te ah hin kan nau Mawi Li Lian (Mawi Lan tiah kan auh) hi kan pawng te ah a section pawl he an riak i a lu ah cangfut nih a seh. Cu cangvut sehnak a thi chuakmi cu a pih khawh ti lo caah a tuam in an tuam. Thader nawn te khin ka sin ah a ra i, "Zeitik hrawng ah dah kan tlun khawh te lai kan ram ah" tiah a ka hal. Tuan ah kan tlung ko lai dah! A tu operation a dih hin cun tlun dawh hmanh kan si cang tiah a lung tha seh ti in ka chimh.

A thaizing kan camp ah kan tlung. Camp ah nihnih kan i din. Cu ahcun, kan nau pakhat Sang Za Hmung (Hmung Hmung tiah kan ti) nih “ka u Vic zeitik ah dah kan tlun lai”? tiah a ka hal. Ka nau kan tlung dengmang cang ko tiah ka hei leh ve. “Nikhat zong ka um kho ti lo” tiah thinhung ngai in a ka leh i ka nau kan tlung deng ko cang tiah ka vun hnemh pah ahkhin an rak auh i, khin a dang operation ah kal an i thawh.

Thlahnih a rauh hrawng ah dah a si lai. Sizung ka um lio a si i cu ahcun ca bite khi ka hmuh. Cu ca te cu ka vun rel tik ah Mawi Lan le Hmung Hmung nih an kan thihtak tiah thawng an vun ka thanh nak ca a si. Ka lung a fak tuk i chun nitlak ka nuam lo.

Maw Li Lian hi, Rangoon University ah 3rd yr. B.sc Physics a kai lio mi a si. Sang Za Hmung hi Rangoon Institute of Technology (R.I.T) ah First year a kai lio a si. A bright ngai ngai mi an si i Student Union ah bochan mi upa an rak si. Cu tlawmpal a rauh thiamthiam ah, thawng kan theih than mi cu Thawng Lian Piang (Aa Thawng) nih a kan thih tak, Battalion 5 area ah ti a vun si hawi. Kan lung a fak chinchin. A thihnak kong kan vun hlat than lengmang tikah a cheu nih kawl ralkap nih an tlaih i thingkung cung ah an rak thlai i, a ruak lawng kan hmuh a ti na. A cheu nih a dam lo nak in a thi a ti na, an bia aa dan dih caah a zeiti set in dah a thih hi a tu tiang theihlo a si. Amah hi English major in Rangoon University ah final year a kai lio mi a si. Mirang hlasak a thiam tuk mi a si.

1990 kum October thla a si hawi i, kan tlung bal hlei lo. A zeiruang ah dah kan tlun lo cu ka thei lo. Nikhat cu ka lung a len tuk caah umtu awk theih lo ahkhin kaa chawk. Khua a thiang i fing le tlang an lang. Khua a sih pah cang caah thlizil nih a kan hranh ahkhin a kik ngai ngai. Zei thawng dik a thei lai ban tuk khin ka um. Ka umtu fah ka celh ti lo caah KIO Hqrs ah kal ding in kan commander sin ah a khunh ka hal i kaa thawh.

KIO Hqrs cu ka umnak in nikhat lam kal a si. Pe 9000 above sea-level ah a um caah cu ka hmun cu thla 12 chung ruah a sur i khuasik ah hawhra a tla. Ka phak le cang ka in ka hawi le nih khuaruahhar nawn khin an ka zoh. A sinain zeiruang ah a si cu ka thei lo. Rawl kan khim dihka ah khin kan pu le nih an ka auh i meiphu hram te ah bia an ka chimh mi cu na nau Aa Thiang nih a kan thih tak an ka ti. Aw, hi ruang ah hin pei a rak si ko lai hi! hi tluk ka umtu a rak fah hi ka ti.

Biak Thiang hi Mandalay University ah correspondence in philosophy final year a si. 1987 kum ah 5 distinction in a awn caah M.A tiang a chung in kai kho ding a rak si. Kawlram buai ruang ah Champhai refugee camp ah kan unau in kan rak zam ti. Kachin ram ka kal lai ah hin, “ka nau, keimah ka kal ko lai caah nangtu hi cu Bible sianginn kai ah rak kal law, Pathian rian tuantu si ding hi kan duh piak deuh” tiah bia ka cah taa i a si ko, keitu cu ka rak um ko lai tiah bia a ka leh. Ka kal lai zan cu kan unau in zantim tiang kan thu ti i Haka sunday school saya rian kan tuan lio le BYF ah kan tuan lio kan sak tawnmi hla hna kha kan sa. Cu pin cu bia kan chim ti ve ve lo nain kan lung chung in kan i zoh dan te khi phun dang ngaingai a si. Khua dei lei kan vun panh khin kan i thawh i kan camp vun lonh tiang a ka thlah. Kan kal lai ah thla a kan cam piak. Kha lio caan kha ka mitthlam ah a cam zungzal ko.

1990 kum July thla ni 27, zanlei suimilam 3:00 ah a mizei ti theih lo mi nih Champhai refugee camp pawng te ah an thah tiah Champhai ka rak phak than ah an ka chimh. A nih tu cu khualak ah a thih caah a thlan te zong cu Champhai khua ah an ser piak.

1995 April thla ni 25, zanlei mui chialmal ah khin kan hawi le Salai Daniel le Tial Te (Tial Pen) kha ruahlopi in an kan leng. Delhi thal cu a linh ling cing a si. Biaruah awk te kan in ngei tiah an ka auh i a leng lei ah an ka chuah pi. Aizawl in an rak kan phone i U Hlun (Salai Sang Hlun) kha thla ni 23 ah a kan thih tak tiah bia an in cah hna tiah an ka chimh. Khuang Khuang (ka innchung nu) cu zeithei lo tein innchung ah rawl eiding a timh tuah lio pi a si. Ka mithmai a chiat caah a lung cu a nuam lo nain a ka hal lo. Rawl ei hmasa hna uh sih tiah ka sawm hna i, kan khim dih hnu ah ka chimh. Aa zumh lo caah a ar. Cu hnu ah a tak a si ko kha a theih tik ah a tap. Cun kan zapi tein kan tap. A thi tak tak ko.

Amah tong ding ah Aizawl ah April thla thawk ah ka va kal. Assam rifle (India ralkap) nih an tlaih tiah Pa Ci (Maj. That Ci, kawlram thong ah a um lio) nih a ka chimh. Cu a ka chimh cuahmah lio ah cun palik nih an kan tlaih i zanhnih chung lock-up ah an kan chiah.
Operation Golden Birth tiah India ralkap le Kawl Ralkap nih joint operation an tuah i Naga ramtang mi hna kah an timh hna caah CNF kha a bawmtu nan si tiah an puh hna i U Hlun le Thawng Mang le Kung Ling cu Parva ah an tlaih hna. Helicopter in Aizawl ah an rat pi hna i an hrem hna nak in an thi. Thawng Mang cu khuazei a thih zong kan thei lo. Kung Ling cu a ngakchia tuk an ti i an thlah.

A thi a lo an tam cang ko. (Kan tial cawk lai lo) Kan ram cu aa thleng hlei rih lo. Tuan ding a tam ko. Kan thi len rih ko lai. Mipi nih an tuar rih ko lai. Tuar hmasa lo ahcun luatnak timi cu a mah rat cun a ra lai lo.

Nihin Nov. 11 hi "Rememberance Day" tiah an ti i ralpi pakhatnak le pahnih ah siseh, luatnak caah a lu a rak pe mi hna vialte upatnak caah le philhlonak caah an tang te ah a sen mi te (Popy flower) an i benh i upatnak an pek hna. Hi ca te hin ka dawtmi ka hawi le ram le miphun caah nunnak a pe mi vialte hna upatnak ka langhter. An kal tak mi hna chungkhar cingla rualchan zong Pathian nih hnem ko hna seh.