Remembrance Days Part V

Naga Hills I

By Victor Biak Lian

Lim (Python) nih lamtan cu a chia tiah Kachin pa nih a ka chimh. Cucu kei nih superstitious a si tiah ka hei ruah men ko. Naga hill kai than dingah May thla ni 20, 1991 in kan ithawh. Naga ram ah rawl a har caah tiin facang phurh 150 (phurhkhat ah tin khat tluk khi a si) kan i phurh. Boat (10) in Dagum camp cun kan ithawh i chunhlan ah Tanaing tiva le Chindwin aa tonnak kan phan. Cuka cun Tisa timi khua ah kan lan. Cuka kan kal pah ahcun Lim nganpi nih lam cu a kan tan. Lam a vun tan dihkhin kal ti loin lamkam ah aa khang. Cucu, kanmah sin in a tlung ve mi hna Kuki National Army (KNA) ralkap an chief of Staff pa Thang Khu Lun nih carbine meithal in thi lak a kah i cu Lim sa cu zanlei ah meh ah an ei. Kei cu Lim sa ka ei lo caah a tongh zong ka tong duh lo. Ka lungthli tein Kachin pa biachim mi kha ka ruat. A sinain a chim tu cu zeihmanh ka chim lem lo. Pathian zum mi pei kan si cu ka ti i Pathian sin tu ah kan kal hnga dingmi kan lamthluanpi cu ka ap. Cu zaan ahcun Kuki an ralkap bawipa nihcun a ka auh i, "Victor, Naga pawl hi kawl ralkap pawl nakin ralrin deuh an hau. Cu a si caah cun zaangfahnak tein kan riahnak hi a lai ah kan chia law, sentry tha tein a hnu he a hmai he a siar he na chiah dih ah a tha lai" tiah a ka ti. A zeicaah dah cu bia a chim hnga ti kha fakpi in ka tuak lem lo. Cu tlawmpal ahcun National Socialist Council of Nagaland (NSCN, Kap Lang) Major pa le Leiutenant pa an ra i an rak kan dawn. Bia kan iruah hna i an ti khawh tawkte khin rawl zong cu an kan dangh. Cun kan kalnak hnga ding lam kong kan iceih hna i an tin. (Hika hi NSCN Bn. 1 area a si caah an Major pa cu Bn. 1 Commander a si i, Leiutenant cu adjutant a si).

Thaizing zinglei sumilam 9:00 in aa thawh ding kan si. Kan kalnak hnga ding lam cu an kan chimh ahhin kan thilrit hecun kan zenh nawn ko. Cu zan ahcun KNA ralbawi pa cu zan khuadei aa hngilh lo. KNA pawl hi Kachin ram ah kanmah CNA he training a la ve mi an si i hmunkhat te ah kan tlungti hna. An zapi ah minung (11) an si. Hi hna hehin ifonh ding kha biatak tein rak iruahnak a um nain, anmah tein dir kha an duh peng ve caah an party min ah Kuki National Organization an iti i an ralkap min ah Kuki National Army tiah an iti. Khua khua (5) ah kan thil phor dingin minung an kan cah piak. Nu he Pa he Ngakchia he tilo minung (70) cu nikhat lam kal chung kan facang phorh piak dingin NSCN ralkap pawl nih an fial hna. Cu hna lak ahcun biar aa keih i fei kha thiangthunh ah hmangin angkilo in a um mi minung (10) tluk an itel. An sam hi a phunphun in an imet i a cheu sam meh cu va chuangtur lu bantuk hna khi ka lawhter. Ka ruahmi cu a tu chan ah, hi bantukin a um mi kan miphun an um ve rih ko hi ta tiah ka ruat. Naga ram hi tlang a san pe (6000) in (9000) karlak deuh ah a um mi a si caah an fingtlang pawl hi an sang ngaingai. An lam hi a tlang zulh bakin an sial caah kalnak le umnak cu a har ngai. Khua hi tlangbo a sannak bik zawn ahkhin an tlak hna i tlangbo kip ahcun khua cu an lang dih. Thingkung a um lo caah an tlang hna cu an kawng ngaingai. An ram cu a chia ngai ko. Kan kalnak lamthluan ahhin bahra an cawhnak khi kan hei hmuhpah thluahmah. A zankhatnak ah khua pakhat ah kan riak. Cu kan riah nak khua i kan tlunnak Inn cu a sau ah ka lam in lam-20 tluk a si lai dah. Inn (20) hrawng umnak khua a si nain khuachung ah minung pakhat hmanh an um lo. Cu zaan ahcun kan thil phor pawl cu rawl chuan-awk facang ka pek hnai i an ilawmh tuk ahhin an ha an khup kho lo. Facang hi sau nawn rak ei ti hna hlah seh law ka lawhter. Cuka hmun cun kan thil phor pawl an kiar dih caah a dang khua khuathum ah thil phor ding minung kan cah than hna i, cu hna nihcun NSCN General Hqrs. tiang an kan thlah. Ni 4 kan kal hnu, a ni 5 nak May 25, 1991 ni ah NSCN General Hqrs. kan phan. NSCN General Hqrs. ahhin CNF Chairman Pu No Than Kap, Vice Chairman Pu Sang Hlun le General Secretary Henry Val Thang hna nih an rak kan don. Biaruahnak le thazaang peknak bia hna tlamtling tein kan iruah hna hnu ah cuka hmun cun an kan kiar tak.

Hika hmun ahhin ka philh khawh lomi thil pakhat a um. NSCN Hqrs. hi rawl a har caah thathi in rawl an rak ei lonak can a sau cang. An minung pawl hi an paw a tam ngaingai hna. Cuka ahcun ralkap tuan dingah Dimapur, Mukukcawng lei in tlangval (14) kha kan riahnak pawngah an riak ve. An puan tha le an angki tha tha khan facang rak kan thleng uh tiah an kan nawl. Voikhat cu minung pali an ra i kan rawl chuannak ah an khuk an ibil i mirang holhin rawl kan pe ve uh tiah an kan hal. Cuti a biak in biak cu a mak ka ti tuk caah ka thawhter hna i minung (14) caah facang pound (14) ka pek hna. Facang ka pekmi hna cu an inuamh tukah an tap. An puan le an angki zong cu kan la lo. Kan facang mu thim mi tiangkhin an char. Cu facang an kan hal cu an training saya te nih an hmuh hna caah fungin an tuk hna. An training saya pa sin ah, hi hna hi facang an kan hal lo. Kanmah nih kan pekmi hna tu a si ka ti i, cu hnucun an facang cu an chuan. Tlangval pachuakthiam lawngte an si caah dangkhat cun kanmah thirual ca cawng lio an si ve cah zongah a si men lai kan lung chungin theihthiamnak le zaangfahnak kan ngeih ngai hna. Kan nih zong cu, cuka hmun kan phakin nikhat ah voikhat lawng rawlei dingin nawl chuah a si. Cu hnu zarhkhat ahcun section pakhat nih nikhat ah pound 3 lawng, cun pound 2 ah, cuti cun duhsah tein a zor thluahmah i, ni 25 kan cam chungah kan rawl ngeihmi vialte cu a dih bak. Khuazei hmanh ah rawl lak awk a um ti lo. Satil cawk awk kan kawl, a um fawn lo. Khancun, NSCN Council Hqrs. lei ah thial dingin an kan cah caah ithawh than ding kan si. Council Hqrs. cu India ramri ah a si i Patkai tlangpar ahkhin a va si. Cuka hmun cu an General Hqrs. in ni 4 lam kal ah a si. An lam hi chukcho lawngte a si caah rawl loin ni 4 chung lam kal ding cu kan zenh ngaingai nain kan paw ireh bu in kan ithawh than. Rawl taam lawng a si lo. Thinghnah le bantaw kan ei-nak ah kan paw a fak i kan chung nih a kan thlet chap rih.

Nikhat cu bia kan iruah hna nakah a tu lio CNF chairman Col. Thomas Thang No nihhin “Rawl kan ei lonak ni 40 bak a si cang” tiah a ka chimh. Ti cu kan din. Nikhat ah hangkaw 8 hna kan din. A caan caan ah bantaw le mautuai a siloah ramlak thingkung ramkung ei-awk a tha deuh pawl kan hmuh le kan ei. Cun, a caan caan te ahkhin India ram in biscuit changreu an rak zuar i, cucu kan icawk i kan ei. A sinain an zuar mi biscuit changreu car fate cu thohkhat te ahkhin India phaisa Rs.10 in 15 tiang a si. Kan rawl tam an theih caah a si men lai a man a fak khun. Kawlram lei in zeihmanh a lut ti lo. Thawng kan theihnak ah Lai ralkap nan cam hi an theih i cu caahcun Leshi, Lehe le Khamti lam vialte an phih dih an ti. A cheukhat kan hawi le cu an chung a thlet hna i an thawh khawh tilo caah hawi nih an ihnak tuang ah a kua te an tuah piak hna i cu awngkua tecun an ihbu in an-ek an ek. NSCN an council hqrs. hi Nokba timi khua chungah a si caah khuami umnak inn a cheu poh ahkhan ralkap an um i, a cheu poh ah inn ngeitu an um. An inn pawl hi cungcawi inn an si i, a tang ah vawk an zuat. Lailei inn bantuk khi an si ve. An inn zeltuang hi an awnh riangmang i cuka cun an zunpi hi an kal ter hna. Zumput a um lo caah a tu le a tu ramlak va kal ding ahcun a fawi fawn lo. Cun, Naga ram hmaisem nakin aseh a fak deuhmi hmaisem hi vawlei cungah an um ti lai lo dah. Zumput kal poh ahhin ka hmawca pakhat lengmang ka khangh. A hnu ahcun thingthu a khut khawh chungin a khumi khi kan i put. Cu ahcun hmaisem seh cu a dai deuh. Ek chuah lai ko hi kan tih bikmi a si, cu hmaisem seh faktuk ruang ahcun.

Tah lakah nihchuak tiah voikhat cu briefing kan tuah. Cu ahcun Maj. Zing Cung nih khuachung nan kal tikah nan khel domh pahin nan kal hrimhrim lai lo. A zoh nan chia tuk ti a si. Nokba khua hi tlang cung Patkai tlang tantim hrawng ahkhin a um mi khua a si. Khua cu a cheng ngai. Khualu in khuataw tiang ahhin a dot in dotthum a um. Khuataw in kan vun kai ah dotkhatnak tiang ahcun O.K a si. Dot 2 nak ahkhin cun idinh taa a hau cang. Cu hnu i, a cungbik dot vun kai chap khi cu, rawl loin ni (40) um hnu ahcun kal khawh a si ti lo. Khel domh cu a hau hrim ko. Hi lio caan hi furpi a tlak cang caah fungveino tete cu a vun zaa pah nain, an President Pu Kap Lang nih order a chuahmi cu khuami Lo ah fungvei a fiar mi poh cu meithal kah khawh a si tiah thawng a thanh. Khuami pawl zong nihcun meithal he an fungvei cu an congh. Cuti i an tuah ve lo ahcun kan tam halnak caan a sau cang caah ralkap nih kan theh piak dih ko hna hnga. Mautuai zong cu cuti thiamthiam cun a si ve. Satil va cawk awk kan kawl ahhin Na (buffalo) pakhat ah Rs. 25,000 an kan hauh. Bing (Opium) incun kg pakhat an kan hauh. Kan rawl a tam tikah kan ziaza zong cu a rawk pah. Rawltam celhlo ruangah kan ralkap pahnih cu an tli i India ralkap sin ah an va i-up (surrender). Pawtam ceilhlo ahcun an mawhlo kan ti lai cu. Kan thilpuan tete zong cu a thli tein kan zuar pah hna. A cheukhat cu zenthong tete zong an cianphan pah. A sinain dantatnak (action) fakpi zongin lak ngam a si ti lo. Cuti kan si cang caahcun rawl loin hiti i um lengmang hi cu a si kho ti lo tiah khua kan khan i a phu in phuli ah kan i then. Cu kan ithen mi phunli nihcun Khua (4) ah va um i, cu kan umnak khuami hna sin ahcun tlun hlanlo poh an rawl va cawk i an sin ah va um beh chung kha a tha tiah kan ruah. Cucaah thenkhat cu Thomas Thang No nih a hruai hna i Wantoh timi khua ah an um. Cun Run Bawi No Ral Hnin hruai nakin phukhat, cun phukhat cu keimah hruai nakin Naga Council in ni (4) lam kalnak Mobile Hqrs. an ti mi an camp pakhat ah kal ding kan si.. A tangmi phukhat tu cu Naga council ah tan dingin timh a si. Cu Naga council ah a tangmi hna cu hmundang i, a kalmi phuthum nih rawl supply tuah hna ding ti a si. Phaisa a za tawkin kan iphorh cio hna i cuti cun kan ithen than hawi hna. Rawltam hi a tuar balmi nihcun nan theih ko lai dah. Hi lio i khua ka hei ruah ton mi cu lungfim bu tein thih an ti mi hi, hihi maw a va si ko hnga ka ti. Pawtam celhlo ahcun minung le minung an sa tiang hmanh an i-ei an ti mi hi zumhawk ngaingai in a um. A si zong a si kho hrimhrim mi a si.

Hi tuanbia hi thisen le nunnak tampi dihin tialmi tuanbia a si caah relphu taktak a si.
Hmaizarh ah apeh Naga Hills II ka hun thlah than te lai. Pello tein rel khawh rak izuam ciote u.
Ca reltu zapi damte cio in,
Vanthabiak pa
Ottawa.