Tlaih Fung

Miphun a liannganter tu cu dinnak a si. (Phungthlukbia 14:34)

Sunday, December 18, 2011

Israelmi Nun le Chinmi Nun Zohtinak

Biakam hlun cauk donghnak a simi Malakhi in Biakam thar cauk hramthawk Matthai karlak hi kum 400 hrawng a si. Hi caan hi Intertestamental Period tiah an ti. Hi kum 400 hi Silent years an ti. A ruang cu hi chungah hin Pathian thlami cathiang tialmi Profet pakhat te hmanh an um lo. Asinain hi caan lioah Alexander the Great cu 336 BCE lio ah hin Mesidonia le a dang Greek khuapi pawl uktu ah a hung cang. 332BCE ah Judah a tei. A pennak cu a van kauh i nitlak leiah Greek, nichuah leiah India, chakleiah Armenia, thlanglei ah Arabia and Egypt tiangin a tei dih hna.
Hi a pennak chungah hin miphun tampi, nunphung tampi le biaknak tampi an um caah, cu ram vialte hna cu lungkhat tein ka uk khawhnak le hruaikhawhnak dingah titeh asilai, Greek holh le ca, nunphung le khuaruahning kha a pennak chungah hmanh dih dingin order a chuah. Hi ti a rak tuahnak hi Alexander the Great hi Greek philosopher a simi Aristole tangah sianginn a rak kaimi a si i, Greek holh le ca, nunphung le khuaruahning hi tha tein a thei ngai ngai mi a sicaah a si. Hi pennak cu‘Hellenization’ ti a si i‘Hellen’ ti cu Greek ti a si ko caah‘Greek sinak karhter’ tiduhank khi a si ko. Alexander the Great nih a karhtermi Greek holh le ca, nunphung le khuaruahning nih hin amah a thih hnu kum 1000 tiang hi vawlei cung a hip dih. Cucaah Judahmi hna nih a thaingbik tiah an ruahmi Jerusalem Biakinn chungah Antiochus Epiphanes timi pa nih kum 167 BCE ah voksa bakin raithawinak tiang a rak tuah.
. Hi pennak nih a tuahsermi vialte hna hi miphun tete caah harnak tuk cu a si lem lailo nain Sertu Pathian a biami Israelmi hna caah cun a kha tukmi le a fak tukmi pennak ah a hung cang ai. Cucaah Israelmi hna nih hi pennak tang ah an Holh le ca, Nunphun le khuaruahning a tlaulonak dingah an innchungkhar le biakinn (Synagogues) ah fakpi in nan rak cawmpiak peng ve hna.
Pathian thimmi miphun nih an holh le ca, nunphung le khuaruahning tlaulonak dingah fakpi in cu pennak tang ahcun an rak i zuam i, cu Israelmi asimi miphun hme te cu ral tiangin an rak tho len ve. Cu thil an tuahmi nih cun Israel miphun cu khawika an kalnak hmun poah ah techin fa par tiangin an holh le ca, nunphung le an khuaruahning kha an pawngkam thil sining nih a tleng kho hna lo.
Dr.Hre Kio nih Dingdi Mekazin, (Volume1, no1, 2005) I catlap 20 nak ah a tialmi cu “Goths mi hna hi Europe ram ah AD 400 hrawng I Rome rampi a hun dohtu le teitu an si. Goths sin I siangbawi a tuantu Ulfilas nih cu Goths holh in cun Baibal baibal a lehpiak hna I Baibal tlingte in an holh in an hun ngei ve. Asinain cu Goths holh cu duhsah tein a thi I, atu ahcun Goths holh a hmangtu an um ti lo. An baibal tu cu Library ah a um rih ko. A reltu an um tilo tikah cun holh thi ah a cang. An miphun zong a thi ve” tiah a rak tial. Hihi Chin miphun nih kan I zohchin dingah a baipi tukmi a si.
United Nations (UN) hi ram 51 nih October 24, 1945 ah rak dirhmi a si. Kan ram zong hi April 19,1948 ah a lut vemi a si. Cucaah kan ram zong nih Universal Declaration of Human Rights hi tha tein ka zulh ko lai tiah 1948 kum ah min a thut ve. Asinain kan ram uktu hna nih nihin ni tiang kan dirhmun ah an phan kho rih lo. Kan ram alan ( flag) thartu hi an thlen i, cu alan ( Flag) ah a zawng (color) 3 hna i an sullam cu miphun phun khat, biaknak pakhat le holh phun khat a hmang mi kan si ti langhternak a si.
Hi lungput, hruaining le pennak hi miphun dang caah cun biapi tuk a si lem lailo nain Sertu Pathian miphun a si vemi chin miphun nih cun fakpi in kan lungthin ah kan ruahawk a herh ve dingmi ‘Today issue’ pakhat bak a si cang. A hlei in thlanglei laitlang dihlak, kalay- kabaw – Gagaw, kawlrawn le hmun dangndang ah a ummi Chin miphun nih kan holh le ca, kan nunphung le kan biaknak hi a thancho venak dingah zeitindah kan thanchohter lai ti hi a tunak fak deuh in chin miphun nih kan ruah a herh cang? Kan innchungkhar, kan khrihfabu le kan miphun nih lungfim a za cang lo maw?
Chin miphun kan i fumton a herh ve cang lo maw? Kan peng, kan tlang le kan khrihfabu cio lawng ah maw kan dir peng lai? Kan miphun hruaitu pastor le upa hna nih zeitindah kan kalpi lai? Timi hi Pathian miphun a sivemi Chin khrihfami nih ruahlo awk a tha tilomi a si.
Cun kawlram chuaktak in ramkip a ummi Chin miphun zong Greek nunphung tangah aummi Israel miphun bang, nan umnak ram ca le holh, nunphun le nunzia nih nan fale nun hrawh hi a fawi tuk. Cucu tuchun ah ramkip a ummi Chinmi nih kan I ralrin dingmi Pakhat a si.Kan I ralrin lo ahcun kafa le cu nule pa ral, ning zahtertu ah an cang lai I, miphun tlau ah kan cang ko lai. Baibal ca chungah Lot nih ram tha ram rum a simi Sodom le Gomorrah khua kha aa thim. (Gen 13:10). Cu ram cu a rumtukmi asinain an sualtuk ah vanmi hmanh thleihhrem a timmi khua a si ai(Gen 19:5). Cucaah lot le a chungkhar cu harnak faktuk an tonnak khua le chungkhar tionak tuah a cang. (Gen19 :12- 29).
Chin miphun hi Pathian nih a kan dawttuk, a kan zokhenhtuk, lam a kan hruaituk i ram rum,ramtha ah a kan hruai kan ti lio caan ah hin, kan i thimmi ram hna hi kan innchungkhar caah harnak faktuk kan tonnak hmun ah a cang ve sual kho ko daw kaw. U le nau , nule pa hna fakpi in na sining, na innchungkhar le nan fale dirhmun kha ruah a cu cang lo maw? Kan umnak ram hi zeitluk in rum hmanh seh, kan innchungkhar hi zeitluk in rum hmanh usih, kan fale nih cawnnak sang le fimthiamnak sangsang in cawng hna sehlaw, Pathian a thilo mi ram, Pathian a thih lomi chungkhar le Pathian a thihlo fale an si ahcun cucu thih a nung tukmi dirhmun a si. Miphun tlaunak a si.
Israel miphun hna cu zeibatuk uknak le pennak tangah um hmanhhnashelaw an biaknak( Judaism) cu an Miphun sersiamtu cozah bak a si. Cawnpiaktu Moses, Joshua, …etc le Profet vialte hna hi an miphun himnak ah biaknak lei lawng siloin miphun dirkamhtu ah fakpi in thazaang a lami an si bantuk in kan nih chim miphun nih teh kan biaknak hi kan miphun kilkawmtu ah kan hmang kho ve cang lai lo maw? Chinmi phun nih Luput pipa kan ngeih a herh cang.
Kan “Zawtnak” kan i theih ahcun kan damnak ah ‘sii din’ lawng a tan bantuk in, kan nih chin miphun nih Israel miphun bang, Greek pennak tangah fakpi in an i zuam bantuk kan innchungkhar, kan khrihfabu le kan miphun pi nih fakpi in kan cawlcangh le kan i zuam venak dingah kan lungput hi kan sersiam a hau ve cang.
Zohchihmi cauk:
1.Lee I.A. Levine, “The Age of Hellenism: Alexander the Great and the Rise and Fall of the Hasmonean Kingdom,” in ancient Isreal: A short History from Abraham to the Roman Destruction of the Temple, Hershel Shanks,ed.,( Washington:SPCK,1988).
2. ABehera, From Law to Grace (Sourjya Printers,2009).
3. David F. Hinson, OLD TESTAMENT INTRODUCTION 1: HISTORY OF ISREAL,(Kottayam:ISCPK,1990).
4. VIMALA PAULUS, INTERODUCING CHRISTIAN EDUCATION,(DARDRAS:THE DIOCESAN PRESS,1986).
5. JAMES E. REED RONNIE PREVOST, A HISTORY OF CHRISTIAN EDUCATION, (USA:BROADMAN &HOLMAN PUBLISHERS,1993).

Sang Uk Cung
Serampore College/University
Serampore,India.