Dr. Lian Hmung Sakhong Le Hakha Khuami Tonbiaruahnak

(Tutan cu Dr. Lian Hmung Sakhong nih Hakha Carson Hall ah zapi he tonbiaruahnak an tuah i a chimmi bia kha zapi nih theih khawh ding in tam deuh le tling deuh in kan hun chuah)

Dr. Lian Hmung Sakhong le Hakha khuami hna cu November 3, Carson Hall, Hakha ah tonbiaruahnak an ngei i cu an tonbiaruahnak ah khuamithonghnih hrawng an chuak. Cu tonbiaruahnak i Dr. Lian Hmung Sakhong nih CNF le Tlangcungmi Hriamtlai vialte hna nih zeidah an I tinh i zeitindah ram thlennak ding caah rian an òuannak kong kha a tanglei bang in a chim. "Tutan ah Lai holh tein chim ka duh. Chinmi nih tlaang holh kan ngeih lomi hi kanmah le kanmah kan i cawn lo caah a si. Lai holh zong, Laizo holh zong, Kaam Hau (Tedim) le Mizo holh zong Chin holh an si dih ko. Hi hna hi Chinmi paoh nih cawng dih cio hna usih. Miphun dang Hakha a rak phanmi nih hi miphun hna hi holh dang a ngeimi kan si hi rak kan thei ve hnaseh. Kawl holh kan holh a si lo hi rak kan thei ve hna sehlaw kan holh hi cawng ve hna seh.

Tutan hi CNF Supreme Council min in biachim kaa tim. 1988 Democracy cawlcanghnak hnu in ram le miphun caah rianòuan hram aa thokmi kan si. Hi lio ah siangakchia kan rak si hna. Kha ni thok khan atu kum 24 a phan ve cang. Hi chung ah zeidah kan i timhmi le kan rianòuanmi a si? ti kha tutan ah chim ka duhmi a si.

Kan i tinhmi cu, hi cozah ukpennak hi a har tuk, a hraang tuk, a hak tuk. Hiti sawhsawh hin cun a si kho ti lai lo tiin a cheu Champhai lei kal in hriam an rak tlai. A cheu Yangon ah kan I tong. Hi lio ah Saw Maung cozah nih Party nan tuah khawh a ti i CNLD zong kan rak tuah. 1990 election a tuah i tei a rak si ko nain Ralkap cozah nih anna a rak pe duh lo. Cutin cun tlaihkhih kan cang i ramdang ah kan chuak hna. Ramdang ah kan i tong hna. Tlangcungmi nih kum 40-60 kan doh cangmi kha vawleipi nih zeicadah kan doh le kan nunnak kan thaap ti kha an fiang hna lo.

Cucaah cozah nih "hi hna pawl hi misual, mipalh, lainawng an kan ti. Kannih nih "ram ser duhmi kan si, ram daih duhmi kan si, kan ram òhatter duhmi kan si. Tlangcungmi thisen hi Kawlmi hna thisennak in a man a tlawm deuh lo. Kawlmi hna thisen bantuk in tlangcungmi hna thisen hi a man a sung ve ko. Kan nunnak hi a man a sung ve ko. Zeiruang ahdah kan nunnak cu a lak in kan thaaplai i meithal cu kan i tlaih lai? Kan i timhmi pei a um ve cu!" tiin ramleng ah kan chim ve. Kannih nih misual, lainawng, òhen le chuah aa timi kan si lo ti in kan chim ve. Union timi Pyi Daung Suh rampi sertu ding kan si.

Cu hlan ah NDF (United National League for Democracy) tlangcungmi political party vialte fonhnak kan ngei. Atu cu Party, hriamtlai vialte lesiangngakchia kan si zong ah kan i fonh dih lai. Kan I fonh dih a hau cang ti in lungtlinnak kan ngei. 2001 August ah Ethnic Conference timi tonnak nganpi Karen ram ah kan tuah. Cu nih hmun khat tein òuanòi khawhnak ding ah bu pakhat kan dirh a hau kan ti. Pakhatnak ah Ethnic Nationalities for Soliderity and Co-operation Committee kan tuah. Cucu a rauh hlan ah Council ah kan thlen i Ethnic Nationalities Council (ENC) timi kan dirh.

2001 in 2008 tiang General Secretary ka òuan. Kan I tinmhmi cu tlangcungmi nih meithal tlaih hi kan duh caah a si lo. Tlaih lo awk a òhat lo caah a si. Kan ram a buainak hi meithal buainak, raltuk buainak, sipuazi buainak an si lo. Nainganzi (political crisis) a si. Cucaah hmaitonh bia ruah nak in kan i ceih lai kan ti. UNO Assembly nih biachahnak ah Kawlram daihter kan duh ahcun thumkomh chawnhnak (Triple Tie Dialouge) um seh. Cu hna cu pakhatnak ah Ralkap Cozah, pahnihnak ah NLD le pathumnak ah tlangcungmi hna an si. Hi ah Kawl miphun an tamdeuh tuk tikah zeitindah tlangcungmi hna he hin an òhutòi khawh lai? An ti. Kannih nih kan òhuòi kho ko lai. Tlangcungmi vialte kan duhmi aa khat. Kannih kan duhmi cu Federal System a si. Self Detemination timi kan ram kanmah te uk kan duh. Sinain Union(rampi) chung ah cun kan um ti ko lai. Chinmi phun nih Chinram uk ko seh. Shan miphun nih Shanram uk ko seh. Sinain Union ah kan umòi òhiam lai. Ram òhen a duhmi kan si lo. Komh a duhmi kan si ko, tiah kan rak au. Cu thawng cu UN le America, E U hna nih an vun kan òanh. Òhate in an vun kan bawmh. Cun UN nih a vun thlahmi hna Kambari le Razali hna nih hi hna nih thumkomh chawnh hi an herh tuk tiah an rak kan dirpi. Sinain Ralkap cozah nih a duh lo. Chawnh an kan timh tikah "tlangcungmi pawl hi timhnak zeihmanh an ngei lo. Political dialougue (nainganzi biaruahnak) um sehlaw zeihmanh lopi in an ra hoi ko lai" an kan ti.

Kannih nih "timhmi kan ngei ko. ENC nih "kan I tinhmi cu ram ser òhan a si. Cucu Federal in kan ser lai. Federal a si ahcun Federal phung in Union (rampi) ah Federal Constitution (Federal i Uknak Phunghram) a um lai. State vialte nih State Constitution (Ramkulh I hruainak phunghram) an ngei lai. Cucaah cu timhtuahnak kan tuah lai kan ti. State (7) caah State Constitution kan ser i 2002 in 2007 ah kan lim. 2006 in 2008 ah Federal Constitution timi kha second draft kan chuahpi. Cucu Kambari siseh, EU le Than Shew zong kan pek hna.

Kambari nih UN Security Council ah biatung a rak dirh i a pek hna. Kawlram nih a herhmi cu Constitutional Review Commission timi a chuahpi. A sinain cozah nih a duh lo i 2008 ah anmah nih an suaimi Phunghrampi kha zapi hnatlaknak a tuah. Cucaah kan rak au lenmi thum komh tonnak kha cu a si kho ti lo ti kan theih. Zeicatiah Constitution le a namchih cang. A rauh hlan ah Election ka tuah lai a ti fawn.

Cucaah tinhmi a thar ngeih kan i tim òhan. ENC òhiam nih tlangcungmi hriamtlai vialte a dangte timhnak ngeih a hau kan ti. ENC cu nan hnu in kan dir lai. Zeicatiah Dialogue (tonbiaruahnak) hi fawite in a chuak kho ti lai lo. 1990 election i NLD hmuhmi result back date nawl ngeihnak thahpiak an duh caah a si. Cu an thah ah cun thum komh ti si ti lo in phu (2) lawng a si cang lai. Zeicatiah NLD election a lut cang. Tlangcungmi hriamtlai le cozah chawnhnak a um te hrim hrim lai ti kan theih. Hihi tuan ah U Sein Lwin nih a rak chimmi "kannih cu caan karlak cozah lawng kan si.

Chawnh tak nan duh ahcun phunghram ning in a chuakmi cozah he i chawn te u an kan ti. Cucaah hrimtlaimi a dangte in dirkhawhnak ding tuah, Committee for Emergency Federal Union timi (SEFU) kan tuah. UNFC (United Federal Council of Nationalities Council) cucu tlangcungmi meithal tlai vialte hmun khatte kan dirti lai. Kan ṭuanṭi lai. Kan ṭangṭi lai tinak a si. Cucu ENC nih a hnu in suport a pek. ENC cu Federal a duhmi ti tikah a ram hrimhrim kha State base, ram chung ah dirhmi council siseh. Ram kan ti tikah State (7) kha kan i fonh lai I State base kan tuah lai. Cu State vialte i hriamtlai le political, nubu, mino le siangngakchia vialte kha State Council ah kan i fonh dih. Kan Chin ah Pu Ral Hnin hi CNC (Chin National Council) i General Secretary a si. Hihi Chin State aiawhtu a si. Kan zapi, cu ahcun lungkhatte in rian kan òuanòi hna.

Atu ah cun cozah le hriamtlai an i chawnh tikah UNCF nih hmai a suan. Kanmah Chin ah CNF nih hmai a suan. CNF cu miphun caah nunnak pek in rianòuantu an si. 2011 December ah CNF nih Emergency Conference pi a tuah.

Cu ah cun CNF chungtel lawng si lo, pengtlang kip in an kan auh dih. Cu ahcun kei zong Supreme Council menber ka si. Kannih an hnulei in heh tiah tha kan pek hna. Atu ah cun an hnulei hmanh si ti lo hmailei ah kan dir ve cang. Cucu CNF lungput a kauhnak, a thuhnak, le a ṭhawnnak a si.Politic kong kan chim tikah CNF dirhmun le tinhmi cu Chinmi phun hi vawlei cung ah ram ngeimi kan si ve Tuanbia le nunphung a ngei vemi kan si. Pathian nih rigth (nawl) a kan pekmi cu kan ram ah um ve seh ti a si. Cucaah kan i tinhmi hi Democracy lawng a si lo. Self ditermination (mahte nawlngeihnak), Chinmi nih kan kong kan lam kan hmailei kanmah tein kan I ceih lai, tiin dirhmi a si. Cucaah kan nunnak kan pek. Kan thisen kan pek. Bawinu le Òio ral an peh lecaangka in ram caah thisen in an thokmi rian a si. Cuka cun an nunnak tampi a liam. An thok lecangka thisen in thokmi a si. Sinain thisen in dong hlah seh, thisen cu za cang seh. Nunnak liam cu za cang seh. Daihnak tu in òuan cang usih. Cucaah hika Hakha ah nikum in chawnhnak kan thok. Daihnak kan tuah lai an ti. Kan tonmi buainak vialte hi kuan ruang ah a si lo. Zen ruang ah a si lo. Meithal ruang ah a si lo. Daihnak a si. Ram a si. Cu chawnhnak cu step by step in kal kan i tim. Pakhatnak cu, i kahnak ngol a si. Zeicadah kan i kah ti lai lo. Bia kan chim chung lai, kan i kap rih lai lo tinak a si. Kan i kap hnik lai lo timi kha daihnak taktak phanhnak ding ah kan i zuam cuahmahmi a si. Cucaah daihnak taktak phanh tiang thla kan campiak rih u. Bia taktak kan chim rih lo. Bia taktak chimnak ding ah a tlawm bik step (3) a hau.

Pakhatnak ah "i kah rih lo". Pahnihnak ah "Kah rih lo chung ah kan i chawn lai. Pathumnak ah Cozah he kan duhmi vialte kan chim lai. Kan ram zeitindah kan ser lai timi hnatlaknak kan ngei lai. Cu hnu ah a pathumnak ah kan ram cu 1947Panlung Conference i sermi a si. Panlong hnatlaaknak chung ah atu Chin, Kachin vialte hna hi hi ram chungah kan  umnak a si. Cucaah cu Panlong Conference kha kan tuah òhan lai i kha bantuk hnatlaknak

minthutnak kan ngeih hnu lawng ah ram hi a dai lai.

Cucu kap hnih lei in kan chimmi aa khatmi a si. A sinain 2012 May 3 ah order a chuah. Anmah nih dot (8) ummi daihnak kong an chim. Pakhatnak inpalinak tiang cu Principle (cuticun, khati khan siseh) timi a si. Khakha kan al in kan buai lo. Ram daihter le ser le rualremte le daite um kan duh. Innpa òha ngeih kan duh. Bing le sii òha lo kan kah lai an timi vialte kanmah zong kan duh ve ko.

Kanmah zong kan òang ve lai. Kan i khat. A sinain dot (5) nak ah meithal tlaimi pawl kha nan meithal nan chiah dih lai i party ah nan I thleng lai, election ah nan lut lai. Hluttaw le Parliament nan phanh tik ah Constitution nan duh lomi cu nan remh te lai timi a si.

Pasarihnak le pariatnak cu cozah nih a sermi upadi chung in khua nan sa lai. Kawlram ah meithal tlaimi bu pakhat lawng a um lai. Panganak in pariatnak kha kan lung a tling ko. A sinain atu ning hin cun a tuah daan kan zoh tikah direct an kan nam ahcun a si kho lo. Kan hnu September 14-16 tiang Thailand ramri ah Conference kan tuah. UNFC Chairman pa nih kan biachahmi President UThein Sein sin ah ca a kuat.  Hiti nan kan nam ning hin cun a si kho lo. Hi step (5) a phanh hlan ah hin hnatlaknak kan ngeih hmasa a hau. Cu kan ngeih hlan ah kan meithal kan chiah ahcun, hnatlaknak pakhat hmanh um hlan i party nan kan thlen ahcun zeidah kan tuah chan um? Cucaah hi hi negotiated settlement timi (bia kan chim lai i kan daihter hna lai) ti si lo in negotiated surender (bia kan chim lai i a sung kan khanter hna lai) ti he pei aa lawh cu. Nan meithal nan chiah lai ti he pei aa lawh cu. Cucaah a dot (5) phanh hlan ah òhate in bia kan chim hmasa lai tiah ca kan kuat hna. Cucu tlangcungmi vialte kan dirhmun a si. Cuti lo i lungtlinnak pakhat le bia kamnak lo meithal chiah cu a si kho lo. Cu hnu ah a herh ahcun meithal kan chiah lai Election zong kan lut lai.

Political party zong ah herh ahcun kan i thleng lei. MP zong kan i cuh ve lai. Consitution thlennak zong cu kan ceih te lai. Atu ah Constitution thlen le thlen lo ding kong ceih caan a si lo. Election luh le luh lo ding kong ceih caan a si lo. Meithal chiah le chiah lo ding kong ceih caan zong a si lo. Ceihkhan a herhmi cu zeitindah kan ram hi kan ser lai. Tlangcungmi nih an duhmi zeidah a si timi rak kan hal hmasa u. Kan chim ve lai. A cunglei i nan timi kha cu atu nan tuah ciami tampi a um ko. 2008 zong ah tlangcungmi nih kum (60) chung kan duhmi nan kan telhpiakmi tampi a um ve. Kan i lawm. Federal a tungtlang an kan tuahpiakmi a um ve ko. Tlangcungmi nih kan timi ah cun Union ah Hluttaw pahnih a um lai. Pakhat cu mizapi aiawhtu, pakhat cu ram aiawhtu a si lai. A tangmi pakhatte a tang. Cucu Federal ah cun Self Determination State vialte nih State Consitution an ngeih a hau. Cucu a um rih lo. Federal cu Swizerland, Germany, Australia, America, India, Canada hna nih an hman.

Kan chimmi hi a hmaanmi le a ṭhami a si. I lunghrinh ti lo in i lungtlinhnak ding caah a si. Ruahchannak nganpi kan ngeihmi cu tluangte in kan i chawn kho ko lai tiah kan ruah. Thisen pek le nunnak pek kha kan daihter cang lai." (Hakha Post Vol.1. No. 55).